Alimama Samori ko-ma. I. — Samori a gt/u-tigë, a bo-ftya-ra. Bismilldhi 'rrahmdni 'rrahimi. Alhamdu lilldhi rabbi Udlamind. Salla Alldhii ala sayyidina Mohammadi iva ahlihiwa sallama tasli- man1. . Ni torho bè Amadu Kurubari, ar ka ni uro Dawakala Gimini ra. Nanzara kyè a Kofidugu sigi a ka ni dari ni ko-ma fô a ye : ali- mama Samori Ibnu-Lafia* ko-ma; n ga a fô a ye:
Samori a urra Sanàkoro ra', dugu mi na ar a kiri Konià. A fa Mànde-nga lo, ar a kiri Lafia Ture ; a bè farha-nde" A na Konià- nga muso lo, ar a kiri Masorona Kamara; ar ko muso mi a bè ni- ma. La mi na, kù-tigi ba a bè ta, ar a kiri Sori Burama, a bè Fode dS; akerè-kè lô dyugu-kè, Konià-nga-ru ar byè sira a ïiya. Sori Burama a ka marfa-tigi-ru tyi, ar ka tarha ar gyô-u mina. Ar sa- fari-kè-barha-ru ye ar wuro doni ta ar bè tarha ra Sanàkoro. Ma- sorona a bè la anc a kyè ane Samori. Marfa-tigi ar ka marfa tyi, ar ka kyè byè farha; katigi ar ka muso-ru mna, ar ka dê-u mnaf ar ka wuro mna. Samori a borra gyona-gyona, ar ti se ka a mna. Ar ka Masorona ferè, ar ka a ye a bè lii-ma, ar ka a ta ar tarha ra Burama fè-so, ar ka a fô a ye : « Muso do ye, ani ka a la, ani na na ka a di i ma, e-ta lo. » La mi na Samori bilà-koro tè tugu, a ka gyu-tigè kursi-tigi lo, a bè kà-mbere[^MDX]. A ka sye-ko a kwo, a tarha ra Sanàkoro ra, a ka a fô Sanàkoro-nga ye : « Ar ka m va farha, ar ka n na mina, ar ka a ta ka tarha Burama fè-so, a bè a gyô. Aluru ar tarha ka sorô, ar Burama dari a n na to. » Sanàkoro morhô-ru ar ka a fô a ye. « E gyô-ne lo? fôndô tè i fè : mune-kato ani tarha ka e ko-ma fô Burama ye? » La mi na Samori kasi ra dyugu-kè. Katigi a-lele a tarha ra Sori Burama fwo. La mi na Burama a sigi-ra Mandi-na Wuro-koro ra. Samori, sd dô t'a Te, sàni t'a fè, a ti se ka sd sà, a larha-ma. A tarha-ma la kele, ane la kele tugu, so tè va, morhô tè ya, Burama marfa-tigi ar ka kerè-kè wolo, dugu-tigi byè ar ka bori tu ra. A ma fùndô ye ka a domû. A larha-ma la word-mvla, a ma do- mu-ni-kè. A dô na Mandi-na. a ka a fô Sori Burama ye : « M va, e ni la, ni e-ta gyô lo. X na, a ka ni uro, a ma di ni a-le e-ta gyô lo, a ma di ni n na a bè gyô; i a to, a tarha a dugu ra tugu. » Sori Burama a
ka a fô a ye : « E sigi m vè-so, ye kerè-kè ni lomô. E ka kerè-kè a kya ni, n gyiisu suma-na, e na a tarhaa dugu ra. » La byè Samori a se-ra Sori Burama sofa-ru ra, ar tarha ra ka kerè-kè; la mi na a tarha ra, la byè a nisi ta ane gyô ta, a na, a Burama su are ra. La mj na Samori a ma kerè-kè, Burama Alku- rana yila a ra. A myenè ra Burama fè-so sa woi d-mvla. Sisa Burama a ka Sa- mori kiri ka a fô a ye : « E ka ni kye kè a kya ni : e na ye, a ta, ar tarha e-ta dugu ra. » A ka Samori sô gyô-u ra ni sani ra. Samori ane a naMasoronaar tarha ra, ar dô naBisa-dugu Torô na'; dua mi na Samori a ka gyô sya-ma soro tugu, a ka sani soro, a ka wari soro : a ka wuro s5 ka a fire, a ka fè nzya-ma soro, a" naforo-tigi ya. II. — Samo?'i a ka Wasuru mina, a ka Konià mina. Kû-tigi dô a bè Torô na, a torbo Bitikyè-Swane, marfa-tigi sya-mâ a-ta fè, a koro-ni bè, a ti se ka kerè-kè. A ka Samori nyini-nga a se-ra a marfa-tigi-ru ra8. Samori a ka kerè-kè; sarha-byè a se-ra kerè ra. Marfa-tigi-ru. ar ka a kelelô, ar ma Bitikyè-Swane lô tugu. Sisa .Samori a ka Bi- tikyè-Swane kiri, a ka Torô kû-tigi byè kiri, a ka a fô ara ye: « Sisâ, ni-le n ze-r' ara byè ra[^MDX]. » Bisa-dugu kû-tigi, ar a kiri Famori, a ka a fô : « Ni-le n di Sa- mori lô. » Sisa Samori a ka Toro-nga byè kiri, a ka tarha Bisa- dugu ra, a ka so mina, a ka Famori farha, a ka a kû tigè[^MDX]. La mi na Konia-nga-ru ar ka fè mi me, ar kakyira-ru tyi Samori fè-so, ar ka a fô a ye : « Ani bè e-ta morhô e; e-le e se-ra ani ra, ani ti nyini ka lalabato Burama e tugu. » - . Sanakoro-nga-ru ar ko : « Samori mi o, a bè ani fè-so, a bè sa- fari-kè-barha fitini e, a ûyini a se-ra ani ra, fè mi a ma di ani ye;
150kù-tigi sya-mà ar bè ya, aru o kyè-morhô-ba lo Samori ye. A ka na ya, ani ti a sigi aiii fè-so ra. » La mi na Samori a ka ko-ma mi me, a gyiisu gba-nadyugu-kè; a ka Toro-nga-ru kiri, a ka Konia-nga-ru kiri, a ka ara byè kiri, ane ara a tarha ra. Sisà. Sanàkoro-nga-ru ar ka danda ba lo. Samori a na ra, a kaa kerè-tigi-ru sigi ar so mameni; morhô byè ar bo-ra ka tarha lôrhô tigè wala ka gye bi wala ka domu-ni nyini, Samori morhû-ru ar ka ara mina; ar ka kyè-ru farha, ar ka muso-ru sigi. Kari word a ba-na, Sanàkoro-nga-ru ar sige-ra dyugu-kè, fôndô tè ara fè ar a domù. La mi ra kyè-morhô-ru ar ko : « Ani ko ra Samori a bè dè ndorho-ni, ani fana na : a gbrè a bôani ye. » Ar ka gyô-muso là ni fila ta, ar bè ïii-ma, ar ka s5ni ta, ar ka a di Samori ma ka a fô a ye : « E-le dugu-tigi lo, ani so e-ta so lo. » Sisa" Samori a du ra Sanàkorola, a ka kyè koro-ni byè kiri, a ka a fô ara ye : « So mi-e n-da lo, so mi na n na ka ni uro, so mi na ni nyini ka sigi-ra[^MDX]. » Katigi Samori a ka tarha ka kerè-kè Wasuru ra, a ka Lenge- soro mina, ka Bodugu mina, ka Bania" mina, ka Sàkarâ mina, ka Dyuma mina, ka Kurubari-dugu mina, ka Kurulaminimina :dugu mi byè, Mànde-nga ar sigi-ra ta'- La dô ra Sori Bu rama a ka a dè mvila kiri, are torho Amara ni Mori Laye, a ka a fô ara ye : « Samori ye, a na ni-ta gyô lo, n ga a sô fè nzya-ma na, a-le a ka n-da dugu byè mina, ka Sanâkoro mina, ka Sàkarà mina; ni-le ni koro-ni bè, ndi se ka kerè-kè lugu. Aluru ar tarha, ar Samori gbè n-da dugu kwo ra! » Samori a ka a me, a ka a kafi-nyorhù mvila kiri, are torho Mali- nga .Mori ni Ryeme Burama, a ka a fù ara ye: « Ni n di nyini ka kerè-kè Sori Burama fè-so, a n-dababalo, a bè m va; a dè-u arbè na ra ka kerè-kè m vè-so : aluru ar tarha ka ara mina ka ara ta, an' ara na ya. » Sisà Samori kafi-nyorhù ar tarha ra, ar ka Sori Burama dC-u ye, ar ka kerè-kè gberè-ma. Mali-ngaMori ni Kyeme
Burama ar ka Amara ni Mori Laye mina, ar ka ar lui tigè, ar ka na, ar ka ar kû di Samori ma[^MDX]. Katigi ar tarha ru ka kerè-kè ane Kakà masa-kyè, a torho .Mori. Samori a ka nyini ka Kàkà mina, a ka gyasa'gba, a ka so mameni, a sigi-ra kari konondo ni la ko- nondo ; dugu-tigi-ru ar soro na[^MDX]. La mi na Samori a bè Kakà ngoro, Sori Burama a gyiisu gba-na dyugu-kè, a dê-u ar farha-ra wolo; a nyini ka Sanàkoro mina. Sisà Samori a ka Mori Fi-ina' kiri, a ka a fô a ye : « E tarha, i Sori Burama mna. » Sori Burama a gbrè a bô Mori Fi-ma ye, aka Mori Fi-ma morhô sya-mà farha. Samori le a tarha ra, a ka Sori Burama mna, a ka a fô a ye : «E bè m va : fa a bè koro, ane a dè ar kerè-kè, fè mi a ma ni. Sisà ya sigi-ra n-da darha-ra, ni muso-ru ta ni ara di i ma, ni gyô-u ta ni aradi i ma. E-le Alkurana lô ya ka tembè morhô byè ra : e syeri kè ka Alla dari ko dya-tigi bè e ds na. » So byè a to-ra Sàkarà na ni Kuràkwo ra, so byè a to-ra Konia na ni Wasuru ra, Samori a ka ara mina; morhô byè ar sigi-ra tu ra, ar ara kiri Toma4, ar ka tarha Samori soro na. La mi na Samori a tarha ra Sanàkoro, a ka dugu-tigi byè kiri, ka so-tigi byè kiri, ka kû-tigi byè kiri, ka l<yè-morho-ba byè kiri, a ka a fô ara ye : « N go o : ni tyl-fô, ni-le asadu Alla a bè-nya-na, a kele-ni bè, a ma dë uro, a ma uro, a-lele a ka melegè-ru kè, a ka algyine-ru kè, a ka gyo-ru kè, a ka morhô-ru kè, a ka dugu kè, a ka sa ngè; a le-kè Alla lo; Mohamadu a nabiu bè. Sisà Alla a ka ni tyi dugu mi na, ni-le alimama Samori Ibnu Lafia, Al-Ma- grebiyu% ni yele-ma ra Mohamadu e; aridyuma byè, misiri ra, aluru ar ni torho kiri solatu ra, ar ni kiri Alimama Amindmitme-
152nina1, torho dô-gbrè lè ni-ta fè. » Morhô byè ar a kiri Samori, ar mna-ra : aru kyè-morhô-ba lo, ar farha-ra; aru farha-ndê lo, ar firra. La mi na Samori a ko Alla a ka a tyi a yele-ma ra Mohamadu e, a bè Amirulmumenina, a ka fana : ani byè ka a lô, kyè mi a yele- ma ra .Mohamadu e, a Turgu farhama lo, a sigi-ra Satambulu ra, a-le kele a bè Amirulmumeniiia. Ar sira Samori nyà, fè mi lomô a ka fô te-le. III. — Samori a gyu-tigè ka kerè-kè ane Fràzi-ru. La dô ra Samori a ka a de-nyorhô-ru kiri, a ka a kafi-nyorhô- ru kiri, a ka a fô ara ye : « Ni nyini ka dugu mi mina, a bè tere- be-ura, a bè Gyoriba kwo ; sisâ ani ka Wasuru byè domQ, ka Ko- nià domù'; Gyoriba kwo ra, gyô bè ya sya-mâ, sd bè ya sya-mà, nyô bè ya sya-mà. Ani uri ka tarha la-mvè; muso byè ar ara nyini, gyô byè ar ara nyini, ni a di ara ma. » Ane a de-nyorhô- ru ni kafi-nyorhô-ru Samori a larha ra, ane are darha-ru ane ar sd-fa ar byè a tarha ra. La word-mvla ar tembè-ra, ar ka Gyoriba tigè. La mi na Kangaba .Mànde-nga-ru ar ka a me, ar na ra soro na.. Katigi alimamaaka nyini ka Nyagasora mina. Nyagasora-nga ar sira ra, ar borra kôngoli kà, ar ka kyira tyi Frâzi kû-tigi fè-so, a bè Sularha-ba ra *, ar ka a fô a ye: « Samori a bè na ra, a nyini ka ani muso-ru mina, ka ani dë-u mina, ka fèm byè ani-la fè mina; ani ma gbrè, ani ti se ka ali- mama kerè-kè, a nyini ka ani byè farha. Aluru-le, Nanzara-ru, ar gbrè ar se-ramorhô byè ra, aluru le-kè ar se ka Samori farha.
Ar ka na, Samori a bori sisflL » Nyagasora-iiga-ru ar ka tyï-fô: morhô dô a ma gbrè Nanzara ye, Frùzi a gbrè Nanzara byè ye. Nanzara-ru urraSularha-ba ra ane soldasi sya-mà ane gbelè-ru. Samori a sira na, a ka Gyoriba tigè tugu, a na ra ka a darha-ra sigi so do koro; so mi a torho Keflge-ra, a nyini ka a mina. Kenge-ra morhô-ru ar ti sira : alimama a sigi-ja, a ka ar-ta danda mameni, a ma se ka du so ra. La mi na Nanzara kù-tigi' a ka kyè kele1 tyi Samori fè-so ka a fô aye : « A ye, e sige-ra dyugu-kè fôndô tè kato, e ti se ka Kenge-ra mina wolo. Nanzara-ru ane Kenge-ra-nga-ru ar bè ndyèri : ara to, tarha e-ta dugu la Sanakoro. » Samori a gyùsu a gba-na, a ko a nyini ka kyè mi kù ndigè, a a fô a ye : « La mi na Nanzara ar na ya, n di sira ara nyà, n di sye kwo ra se ngele; Nanzara mi o, ni ara ta, ni ara di n-da muso-ru ma, ar yere-kè Nanzara-ru ma. » Kyè mi a ka sye-ko a kwo, a ka tarha Nanzara kù-tigi fè-so, a ka a fô a ye : « A ye, n ga a fô Samori ye a sye kwo ra ka tarha Sa- nàkoro, a ka nyini ka n gù ndigè. » Nanzara kù-tigi a ka a me, a gyiisu gba-na, a ka a fô a soldasi ye : « Uri, arawan darha! » Ar ka uri, ar ka Gyoriba tigè, sisà ar ka dô alimama darha-ra. Sisà sd-fa byè ar bè kombo ra ar ko: « Nanzara ar bè na ra! Nanzara ar bè na ra! » Alimama a yire so kà, a bori. Nanzara-ru ar ka ta kundo, ar ka alimama darha-ra ngyene[^MDX]. Katigi ar ka gyasa ba kè Gyoriba koro[^MDX]. Samori dorho-kyè kele, atorhoKyeme Burama', a urra, a tarha ra ka kerè-kè Bama-kwô ra. Nanzara-ru ar bô-ra gyasa ra sorho- ma, ar ka tarha-ma, ar do na kwô ra", Kyeme Burama a marfa- tigi-ru ar kumbè-na la. Tere a bô-dua, ar bè marfa tyi ra; tere a nyini ka be-dua, ar bè marfa tyi ra tugu. Nanzara soldasi ar bè kyeme saiia, Kyeme Buramasoldasi ar bè wuru saiia: ar byè bun-
154du-ri-kè karako suri-ru : Nanzara-ru ar se-ra. La mi na Nanzara- ru ar du ra ar-ta gyasa ra tugu, su-ru bè kwô ra ar sya dyugu-kè, Kyeme Burama morhô-ru ar to-ra, ar ti se ka gyc mi. Sisâ Kyeme Burama ane a morhô byè ar borra[^MDX]. Katigi Nanzara kù-tigi ba, ar a kiri Kôbo', a na na, a ka bô nlo Nyagasora. Alimama a ka a me, a ko : « Nanzara ar bè na ra tugu; ni ara gbè sisà, a kya ni kpa ; n di fè mi kè, ar dô Sanàkoro ra. » A ka a kafi-iiyorhô Mali-nga Mori kiri, a ka a fô a ye : « Ye soldasi byè ta, ane ara tarha; e Gyoriba tige, e kerè-kè anc Nanzara-ru mi o ar bè Nyagasora, i ar kù tigè, i ar kù ta, a di ma. » Mali-nga Mori a ka Gyoriba tige. Nanzara kyè do3 a bo-ra a gyasa ra; Mali-nga Mori a ka a me, a tarha ra tu ra kwô koro4 ka a konô. A ka a fô a morhô-ru ye : « Aluru la dugu ma, ar dugô-na yiri kolomâ kwo, ar dugô-na banda gyu kwo, ar dugù-na gyuru kwo ; Nanzara kyè a na, a tembè ara te-le-na, ar marfa tyi ka a bô. » A kono na. Sisà. Nanzara a na na, kerè-tigi-ru ar ka marfa tyi. Gbelè kele a bè Nanzara fè, Mali-nga Mori a ma a me. Nanzara ar ka gbelè tyi, gbelè-dè ba ka yiri kari ka ara be dugu ma; sd-fa- ru ar dugô-na yiri kwo, ar karra. Katigi Nanzara soldasi ar ka muru la ka a sigi marfa-nighè kâ; sisâ ar ka uri ka borika kômbo : ar a gyate sà èmbarha. Sd-fa-ru arma sira marfa nyà, ar ma sira gbelè nyà: ar ka marfa muru ye, sisâ ar bè borra. Nanzara a tarha ra, Mali-nga Mori a ka sd-fa-ru kiri, a ka sôngo are ra, a ka a fô ara ye : « Aluru sira-ma-tigi lo, ar ka Nanzara-ru me ar bè kômbo ra, aluru-le ar bè yireyirera karako muso-ru. Ni ma Nanzara kù ta ka a di n goro-kyè ma, a nyini ka n-da kù tigè ka aluru-ta kù tige. Arawan darha Nafadye ra; Nanzara-ru ar sige- ra, ani ara mna, a ma gbrè. »
Sisà Mali-nga Mori ane a sd-fa byè ar ka uri ka larha ka Nanzara gyasa mameni ; a ko : « Sisà fôndô tè ar fè, ar ti se ka domu- r»ï- kè, ar ti se ka gye mi; la mi ra kùgo b'are ra, ar na sorô na. » Nanzara kyè a bè Nafadye ra' a ka baragi sewè ka a tyi Kôbo ye. Kôbo a ka bnragi ta, a ka kardasi kara; a urra sisa, a ka tarha- ma gyona-gyona karako fôro-ïigyo a bè fyè-na, a na na, la kele a ka Mali-nga Mori gbiî, a ka sd-fa byè gbè[^MDX]. Katigi a ka Nafadye Nanzara la, an'a a larha raNyagasora. Tere-mana a ba-na, Kôbo a ka tarha Nanzara dugu la lugu. Sa- mori a ka a me, a ka a 16 Mali-nga Mori ye : « Fôndô tè ya tugu, kana sira: Kôbo, a se ka kerè-kè, a larha ra. Sd-fa sya-mà nda, an'ara larha Sularha-ba da ra ka kerè-kè. » Mali-nga Mori a ka sd-fa sya-mà nda, ar bè wuru tà, sd bè ta sya-mà. A ka larha ka Gyoriba tigè, a ka dugu byè mina ar bè Gyoriba kwo, a dô na Sularha-ba da ra. A ka kyè-ru farha, a ka muso-ru mna, a ka dê-u mna, a ka ara fire ka sd-ru sà ane mughu sà ane marfa-ru sà. Morhô-ru mi o a ma ara farha, ar to-ra, a ka ara tyi kôngo ra, ar bimbri ni mosononyô kari, ar ku ni màdiga bô, ar malo tigè : a ka Iwo nyini sya-mà wolo, a ka nyiiii ka a morhô-ru so Iwo ra, ka a sd-ru so Iwo ra. Kyeme Burama nya-la-kà a tarha ra, a ka gyô-u mina, a ka kerè-kè Bàma-na dugu la. La mi na Kôbo a bô-ra Nanzara dugu la ko kele tugu, ane kQ- tigi dô-gbrè3 a na na. Kù-tigi mi e a tarha-ma gyona-gyona. Mali- nga Mori a bè so dô ra', Nanzara kù-tigi a ka a me, a ka tarha-ma gyona-gyona, ado na somi na. Mali-nga Mori a ka la kundo, aka so ngyene, a borra. Nanzara kù-tigi a ka tarha-ma la byè, a do na Nafadye ra. Mali-nga .Mori a ka Nafadye ngyene, a borra[^MDX]. Nanzara kù-tigi a ka tarha-ma tugu, su ra a do na dugha ra sd-fa saiia bè ya : a ka ara mna ka ara siri ka a fô ara ye: « Ar sira yila, an darha
156Mali-nga Mori darha-ra; ar ka kômbo, ni ara farha; ar ka sira gyarha yila ka n dawari, ni ara farha. » Morhô saùa mi o ar ka sira yila, ar dô na kwô da ra; Nanzara lo ra, a ka dugha mi ferè, a ka sisi ba ye : Mali-nga .Mori darha-ra bè ta, muso ba ra ar tembè wuru kele na, gyô b'a ra ar lembè wuru fila ra. Nanzara ane soldasi-ru ar bla-nyà yirre, morhô dô tè ko- ma ra; so-fa-ru ar bè siindorho ra, ar ma kunu. Xanzara kû-tigi a ka a fô soldasi ye ar marfa tyi. Sinya kele soldasi byè ar bè uri ra, ar bè pa na, ar bè bari ra darha-ra karako suri a bè bari ra sarha ra, ar bè dô-ngiri-la, ar bè kômbo ra, ar bè marfa tyi ra. S6-fa-ru sya-mâ ar farha-ra, Mali-nga Mori a borra. Nanzara a ka sd byè mina, ka marfa byè mina, ka nyurhô byè mina, ka muso byè mina, ka gyô byè mina[^MDX]. IV. — Samori une Fràzi-ru ar kardasi kè. La mi na Samori a ka fè mi me, a kasi ra dyugu-kè. Mande- nga-ru ni Bama-na-ru ni W'asuru-nga-ru ni Konia-nga-ru, ar byè yire-kerè Samori ma, ar ko : « A ye, Fràzi-ru, ar mànzya ar ka alimama sd-fa byè farha: la kele na ar ka gyô-u mina, ar-ta gyô ar sya ka tembè Mali-nga Mori a-ta gyô-u ra, a ka ara mna sa nzaiia ra! » Samori a ka kara-morhô dô kiri, a lorho Omaru Gyale, a ka a tyi Nanzara kû-tigi fè-so, a a fô a ye : « Sisa n ga a me Nanzara-ru ar se na ] : morhô mi a kanyà ka kerè-kè ane Nanzara-ru, a bè a kono no a gbrè ara ye, morhô mi a bè dyuga. M bè i dari ra ya n do ni-ta dugu ra; ni-le ni dugu mi to Fràzi-ru ar ka a mina. A di ye e morhô-ru tyi m vè-so ar ye-ta ko-ma fô, ara tyi, ani ko-ma- kè dua kele na : fè mi a kya ni, ani a kara. » NTanzara kû-tigi a ka kyè-morhô kele ' kiri, a ka a tyi Samori fè- so. Nanzara kyè mi e a na na, a dyigi-ra Samori fè-so ra, ar ka
ko-ma-kè. Satnori aka Omaru kiri; Omaru a Arabu kit mvô, a se ka seuri-kè a kya ni hali. A ka kardasi kè. Kardasi mi na, Samori a ko : a nyini a bè Fràzi ndyèri-kyè; dugu mi byè a bè tere-be-ye Gyoriba kwo ra, a Frazi ta lo; sd-fa-ru ar ti tarha kerè-kè fyefyefye Gyoriba kwo[^MDX]. Samori a ka bilà-koro dô ta, a-ta gyô-muso kele a kaauro, ar a kiri Kyè-ule Kara-morhô, a ka a la ka a di Nanzara kyè ma ka gyuru sara. Nanzara-ru ar ka Kyè-ule ta, a bè gyuru-nà-digi ar buru ra, ane ara a tarha ra Nanzara dugu la[^MDX]. Sa" ngele a ba-na Nanzara kyè mi o a na na lugu alimama fè-so Bisàdugu la, a na na ane Kyè-ule. Alimama a ka Nanzara kyè la ka a sigi a fè-so ra a kya ni kpa, a ka fè nzya-mtl la, a ka a sû a ra ; a ka kardasi kè tugu, a ko a bè Fràzi ndyèri-kyè [^MDX]. V. — Samori a kerè-kè Sikaso ra. La mi ra kù-tigi ba a bè Sikaso ra, ar a kiri Kyè-ba Taraore, a se-ra Bïïmbara byè ra, Bàmbara mi o ar torho ni-ma a bè Sèndere, ar sigi-ra Kenge-dugu ra. Kyè mi naforo-tigi lo dyugu-kè; a-ta muso ar kasami-ra kyeme word-mvla; la mi na a ka tarha-ma ka kerè-kè, marfa-tigi wuru ta" ar ka tarha-ma ar la-bila a ny5, marfa-tigi wuru la"ar ka tarha-ma ar la-lô a kwo : fè mi kato ar a kiri Kyè-ba [^MDX]. Kù-tigi mi Gyiila kyè lo, gale a bô-ra Foro-na. A ka so ba lo, danda ba saiia a bè a mameni ra : ye bô-ra so da kele na, ye uri ra du gbè-ra, ye dô so da mi na lugu, a bè tere-ra. Bô ar bè ya sya-mà sya-mà, e ti se ka ara kasami. Ar so mi kiri Sikaso. Samori a ko o : « Sisâ n ga kardasi kè ni-le ane Frâzi-ru am bè ndyèri : Frîïzi-ru ar ti na kerè-kè ya tugu, n ze ka morhô lyi ar-ta dugu la ka marfa sà ni ka mughu sà; n ga marfa ni mughu sî, n
ze ka kerè-kè Kyè-ba dugu la. Frâzi-ru ane ni am bè ndyèri, a bè n gono no ar gbelè ta ka a dima : gbelè n-da fè, n ze ka dirtga sorbô Sikaso danda ra, ni Kyè-ba muso byè mina, ni a gyô byè mina, ni a-ta sflni byè mina. » Sisà a urra, a bô-ra Bisâdugu ra, a ka tarha ka kerè-kè Sikaso ra. La mi na a urra Bisàdugu ra, a-ta butu-fô-barha, ane a-ta tibari- fô-barha, ane a-ta gbène-mvyè-barha, ane a-la dô-ngiri-la-baiba ar byè bè la-bila ra a ûyft, ar sya dyugu-kè; dô-ngiri-la-barba ar dô-ngiri-la ar ko o : « Alimatna ye, a bè Amirulmumenina, a gbrè a bô kû-tigi byè ye : Nanzara ar ma se ka se-ra a ra. A bè tarha ra ka kerè-kè Kyè-ba fè-so, a dû na Sikaso tele-na, sisâ so danda byè a bè be na dugu ma ; la mi na alimama a na na tugu Bisâdugu la, a ka Kyè-ba kû ndigè, an' a a na. » Dô-ngiri-la-barha ar ka ngiri mi la, alimama a ka ara sô koro sya-ma na wolo, a ka ara sô doro sya-ma na ar kaa mi. La mi na Samori a dô na Sikaso koro1, a sira na hali : a ma so ye fyefyefye a bô karako mi o. A sira na, morhô dô a ma a ye. A ka gyasa gb3, a ka ara sigi ar danda mameni ; a gyasa kele ta ka a di Mali-nga Mori ma. a a fère ni; a kele ta ka a di Furuba Musa ma, a a ferè ni; a kele ta nya-la-kâ, a byè ta kaadi a dorho-kyè- ru ma ni a dè-u ma, a ka a fô ara ye : « Ar ferè-ri-kè kya ni. » A ko: « Ar konô ndorho-ma : sisà Sikaso-nga-ru fôndô tè ar fè, ar ti se ka domu-ni-kè, ar so da yirè, ani du so ra. » Sikaso-nga-ru bo-ndo sya-mà a bè ar fè; bo-ndo mi ar fa-ra, nyô a b'a ra sya-mà, malo a b'a ra sya-mà; nisi sya-mà bè ta, sarba bè ta, ba bè ta, sise bè ta, ar byè a sya dyugu-kè. Ar bè domu-ni-kè ra kya ni, ar byè fânga b'are ra, ar gyâ, arbô, argbrè dyugu-kè. Diiii do na, ar bô-ra so ra, ar bè kuturu-ra ar suri-la, ar dô na alimama gyasa ra, ar ka sd-fa-ru farha; ar du ra so ra tugu, sd-fa-ru ar ma se ba ka ara mina. Byà-u a bè ar fè, ar ka byii-u ta, ar ka a dô fila-dyugu ra; Sèn- dere morhù-ru, ane Bàmbara byè, ar kalil lô dyugu-kè; ar kakala yire ka byà lyi ka a fri so danda kà, byà ar ka alimama morhô-ru
farha; alimama a-la marfa-ru ar ma se ka marfa-dè lyi a so danda suri ka a tigè, so a dua gya na dyugu-kè, marfa-dè a ti se ka so bô. Samori morhô-ru fôndô tè are fè ar a domù : la mi na Sèndere- ru ar ka Samuri me a bè na ra, ar ka malo byè ticrè, ka nyô byè kari, ka fèm byè bô a bè kôgo ra : la fila to-ra ar ma do ba Sikaso ra, muso-kàni dô ngele a tè sene ra, banyâ ndô ngele a tè sene ra. Samori a yà-nyini ka doni-ta-barha tyi ar tarha Wasuru ra, ar nyô yini, ar ku yini, ar mosononyù yini, ar a ta ka an'a na e. Samori morhô-ru ar sigi-ra kari fila, ar gya-ra dyugu-kè, ar sya ar fari è dimi; sd-ru ar ti se ka tarha-ma. Lôrho tè ar fè, ar ti se ka two mô : sd-fa-ru ar ka na ûyS ar dô na Sikaso koro, ar ka yiri byè tigè ka lè la ka la kè : a ma to lôrbô kuru kele; Samori morhôru yà-nyini ka ku domû a ma mô, ar bè sya-mà ar gyuribd kè. Gye a ma ni, a bè gyarha, morhô sya-mft ar ka seghelè mina. Kyè-ba yire a-lele farha, la byè Kyè-ba a dô-ngiri-la-barha ar dô-ngiri-la ar ko-ma gbelè-ma, Samori a ara me, ar ko : « Samori ye, a na na ya ka anuru muso mina, ka Kyè-ba sàni mina; a ko kôgo ani byè farha. A ye : a-lele kôgo a b'a farba ra. » Kyè-ba muso-ru ar kumbè-na Sikaso katorho ra, ar bè dô-ngè ra, ar bè dô-ngiri-la ra, ar bè Samori yeni ra, ar bè a dorho-kyè-ru yeni ra, ar bè so fa byè yeni ra. La mi na alimama a ka baragi lyi Nanzara mi fè so a se-ra Nan- zara byè ra ar sigi-ra dugu la a a fô a ye : « N ga kardasi kè ane Fràzi-ru, aru n-da de-nyorhô lo; e-le bè m va, e bè n na. Sis5 Kyè-ba a ka n yeni; ni-le n di se ka a-ta so mna, a ka danda ba kè wolo : e gbelè ta ka a di ma, ane Nanzara kyè dô a se ka gbelè lyi; sisît ni Sikaso mna, morhô byè a ye, ni m bè e ndyèri-kyè, morhô byè ar ka a lô. » Nanzara kû-tigi a ma lo a ra. Siiiya kele, Nanzara kyè dô, ar a kiri Lyètenà Bîze2, katigi ar a kiri Guvenè BTze3, a bô-ra Bàma- kwô ra, a do na Sikaso ra. Nanzara a ma dô ba Sikaso ra. Samori
a ka a gyate ko Nanzara kù-tigi a ka Lyètenà Brze tyi a fè-so, a ka gbelè mi la a ka a dari, a ka soldasi la, an'a a bè na ra ka a di a ma. La mi na a ka a me ko Bïze a bè na ra, fè mi a di a ye dyugu- kè. A ka gyô kele la, a ka a tyi Kyè-ba fè-so ka a fô a ye : « E ma a me? Nanzara-ru ar bè na ra ya ka sigi-ra n-da darha-ra. gbelè bè ar fè; sisà ni Sikaso mina, ni e-le mina, ni ye kù ndigè. » A ka Kyè-ule kiri : a bè a gyô-muso kele la de, a ka larha Fràzi dugu la, a Fràzi kà mv6; a ka a fô a ye : « Tarha Nanzara kyè bè sira ra, ka a fwo. » Bïze a na na. Samori a ka a ye marfa fila gb.lzà a bè a buru ra, a marhamarha-ra, a ka a nyini-iiga ka a fô: « E soldasi bè mi? » Bïze a ko o : « Soldasi tè m buru ra. » Samori a ko : « Soldasi mi o, n ga Nanzara kù-tigi dari are ra, ane gbelè kele, ar tè i buru ra? » BTze a ko : « Munu? e ko di? » Samori a ko : « E ma a me? n go o: soldasi mi o, ni gbelè mi o, n ga Nanzara kù-tigi dari are ra, a bè mi? » Bïze a ko : « Nanzara kù-tigi a ma a fô ni, a ti soldasi di ma, e kerè-kè Kyè-ba fè-so, a ma di Nanzara ru ye. E bè kerè-kè ra, a ma ni :e bè sige-ra dyugu-kè, e ti se ka Sikaso mina. » Alimama a ka a me, a gyùsu gba-na, a ka a fô Bïze ye : « E bè kù-tigi Nanzara fè-so, e kerè-kè lô : na n dyema, an darha, ni Si- kaso mina. » Bïze a ko o: « E8, n di nyini ka kerè-kè : m bè yara laka dugu ferè, m bè tarha ra dugu byè ra ar safari-kè ta, nya fè mbyè ye. N di nyini ka ane Kyè-ba kerè-kè, Kyè-ba e a bè Nanzara ndyèri e wolo. E le bè Uerè-kè ra, n di nyini ka sigi ya, n zira dari ka tarha. » Sisa " Bïze a ka Samori dari sira ra ka sara a ra. Samori a ka a fô ire ye : « Nanzara kyè a larha ra, Kyè-ba a ka a me, a ko Nanzara-ru ar ti nyini ka n dyema, a ma ni. » A ma sira di Bïze ma. Bïze mi o a me-ni-kè lù kpa. a konô na la word-mvla, a konô na la word-mvla lugu : la byè a ka morhô kiri, a ka ara dari dugu byè torho ra. a ka ara dari ar sira yila ar tarha dugu mi na; sisà a ka sira byè lô a bô Samori ye; Samori a ti se ka bô Bïze ye, a ka a me, sisà a ka Bïze to a tarha a sira ra. Bïze morhô berè lo. a bè morhô ye : Samori a ma nyini ka a me wolo, Alla ka Samori bugo. Samori a bè Sikaso koro, a sigi-ra ta kari word-mvla ko fila ane
la word-mvla ko fila*; a morhô-ru wuru word-mvla ar farha-ra. Ar byè ar to ra ar fari è ara dimi ; nyô ndè va lugu, ku tè va tugu, fôndô tè ya; sd byè farha-ra, doni-la-barlia byè farha-ra, mughu tè va liiffu. Sisn alimama a uri In. a larba ra a-la du su la Iniru: la mi na a ka tarha, Sènderc-ru dugô-na lu ra, ar ka a morhô sya-mà far ha. Alla a ka fè mi kè: a ka Kyè-ba kisi, a lo raa kwo, a morhô bcrè lo wolo; a ka Samori bugo, a ti kè-berè-kè wolo. La mi na Kyè-ba a farha-ra -, Babomba yele-ma ra a ye, a Sikaso farhama ya. A ka nyini ka a kè karako Samori, ka kerè-kè, ka morho farha, ka muso nyini, ka gyô-u nyini. Fè mi kato, Alla ka a bugo e, a ka Nanzara-ru tyi, ar dô na Sikaso ra, ar du ra so ra, ar ka Babemba farha. So mi o, Samori a ma se kaa mina, asigi-ra yi kari word-mvla ko fila ni la word-mvla ko fila, a ma a mina, Nanzara-ru ar ka kerè-kè la word-mvla ko fila, ar ka a mina. Nan- zara-ru ar gbrè ar Ijô morhô byè ye; Alla kele a uô Nanzara ye. VI. — Samori ane Frâzi ar kerè-kè tugu. Samori agyusu a gba-na dyugu-kè, Nanzara ar magbelè di a ma wolo; a ko : « Fràzi ar ma di ni e, ar bè faniyâ-ndigi; ar ka seu- ri-kè, ane ni ar ka kardasi kè, ar ka Alkurana domù, ar ko ar bè n-da ndyèri-kyè : la mi na n ga ara dari ar na n dyema, ar ma n dyema. » Sisà a ka kardasi mi ta, a ka a farà, a ka kardasi la a fara-na, a kâ tyi Nanzara kîi-tigi ye ka a fô a ye : « N di e kardasi nyini lugu3. » Katigi a ka kyira tyi a larha Amadu Seku fè-so ra. Farhama mi o, a torho Amadu Seku, a ka Segu sigi ka Fila-gya-le sigi, a bèane Frazi ru kerè-kè ra. Samori a ka kyira tyi a a fô Amadu ye : «. I kele ya kerè-kè, Nanzara a se-raye ra; ni kele A gerè-kè, Nanzara a se-ra na : e-le aneniam vilaandarha, e-leye Fràzi-rubugouuma-
moro-ye, ni-le ni ara bugo sinya kele kini-moro-ye, ani se-ra are ra, ani ara byè farha. » Nanzara kù-tigi' a uri ra, a bô-ra Sigiri raJ, a ka Gyoriba tigè: soldasi ar bè a fè sya-ma", sd bè sya-mà, gbelè bè sya-mà. A tarha radorho-ma, a dô na Kakâ na*; Samori morhô-ruarborranyà, ar ka so ngyene. Nanzara a ka tarha-ma ïiya-la-kà, a dô na Bisà-dugu*, Samori a borra iiyà, a ka so ngyene. Nanzara a ma fôndô ye ka a domîlj'a sye ra kwo ra, a larha ra Sigiri la; a ka Sàkara-nga byè ta, ar sira Samori nyâ,a bè ar kono no alimama a ara mina ka ara lire ka mugbu sâ ni sd-ru siL Nanzara a ka ara byè la, an 'ara a tarha ra Sigiri la. Ko fda-na Nanzara-ru ar ka na tugu Sakarà nas, ar du ra Kur5- kwo ra, ar ka Samori morhô sya-mà farha, ar ka Fara-ba mina; so mi a bù hali. Samori a bori ra Kisi dugu la, a ka a fô sd-fa kù-tigi kele ye, ar a kiri Kyè-morhô Bilali : « E sigi ya : Nanzara-ru ar ka nyini ka bô- ra Soso gye ba ra ka na ya, e sôngo a ra ko ar ti na ya. » Nanzara- ru ar sigi-ra Soso dugu la e lyà, Samori a sira na ar tembè ta e. Nanzara-ru ar ka Gyoriba tigè tugu6, ar ka dô KàkiX na, ar ka tarha-ma la byè. Samori morhô-ru ar dugôna kwô tu ra' : Nan- zara ar ka dô yi, Samori morhô ar ka marfa tyi. Ar ka marfa tyi wuru-tututulu, Nanzara e ar ka marfa tyi wuru-tutututu. Sd-fa- ru ar bori la. Samori a sigi-ra kwô dô-gbrè koro ar a kiri Gyamù- kwô, a bè ta ane a muso ar a kiri Sarana; a ka sd-fa-ru ye ar bè bori ra, a ka ara kiri ka a fô ara ye : « Ar lo, ar na ya! Ni nyini ka Nanzara byè farha bi. » Samori a ka kerè-kè gberè- ma, a muso e Sarana a ka kerè-kè karako kyè : fè mi lomô katigi ar ka a torho fari, ar ka a torho yele-ma Sarangyè[^MDX].
Ar ka Nanzara sya-mà farha[^MDX]. Nanzara e arka so-fasya-mà farha, Samori le a borra tugu. Nanzara-ru ar ka dô Sanakoro1 : so mi o, Samori a uro-la ta. Gale Samori a ka so ngyene, a borra. Nanzara ar ka gyasa gbà Sanàkoro ni[^MDX]. Samori a ka mugbu ta a bè sya-mà, a ka a dugô so ra a bè kôngoli kà, a torho Tu-koro. Nanzara-ru ar yire ra kôngoli ka, ar ka mughu ye, ar ka ta kundo, ar ka mughu sigi ta ra, sisà mugbu byè a bè fata-ra [^MDX]. Samori a dugo-na a dua srô, a bè tu ra, a ka a me. Sisà a ka a dorho-kyè-ru kiri, a ka a fô ara ye : « Ani kana kerè-kè tugu, mugbu tè ani fè tugu, Nanzara se ka ani byè farha : an darha ka dugo-na dua gya-na, ani nene-kiri, aiii mughu sa; la mi na ani ka mugbu sà, ani kerè-kè tugu. » Samori a ka morhô sya-mà tyi, dô-bè ar tarha ra Mania-ûga dugu ra, dô-bè ar tarha ra Tere-be-ngyiila dugu ra; Tere-be- ngyiila ar sigi-ra gye ba koro korho b'a ra papapapa, Tô a kiri gyemvye ; dugu mi na, Naswara bè yi sya-mà ar bè fi-ma\ Samori morbô-ru ar ka larha ta ar ka marfa s3, ar ka mughu sà, ar ka ta-kara sa sya-mà Naswara fi-ma fè ; ar ka a byè ta, an'a ar na na Samori fè so. La mi na mughu bè alimama fè, la byè a ka a me ko soldasi ar bè kwô tigè ra, a morhô-ru tyi ar soldasi farha. Doni-ta-barha ar bè tembè ra sira ra, Nanzara-ûyô mugu a bè larha la, wala malo a bè. larha la, wala doa-dP ane marfa-do a bè kèsu ra, ar doni ta ar bè tembè ra : Samori a ka a me, sisà a ka morho tyi ar tarha ka doni-ta barha farha, ka doni mina, ka alarha la ka a di a ma.
Nanzara ar ka sigi dorho-ma, sisà ar ka dô Gyalô-nga dugu ra', ar kadô Kisi dugu ra, ar ka kerè-kè. Kyè-morhô Bilali a bè ta, Bakari Ture a bè ta lugu: ar ti se ka sôngwa ra ko Nanzara ar ti tembè. Nanzara ar dô na dugha mi na Gyoriba a bô-ra dugu ma[^MDX]. Ar ka Bilali gbè, ar ka sd-fa byè gbè ar Kurâ-kwo tigè ar borra ar tarba ra Koniâ na. Nanzara darha dô-gbrè " a ka na: ane Amara, a bè Samori dé, ar ka bè fara kâ; Nanzara ka so-fa sya-mà farha[^MDX]. Nanzara darha dô-gbrè a ka na ûya-la-kà, Kôbo a bè ar kù-tigi, ar ka Samori gbè a uri ra Sàkarà na ; ar ka tarha-ma ar ka dô dugu mi na ar a kiri Nafa-na, ar ka dô so dô ra ar a kiri Gyende * : la mi na Sa- mori a uri ra a bô-ra Kisi dugu la, a na na ka sigi-ra Gyende na. Kôbo a bè na ra, alimama a ka a me, a bè a kono no gale Kôbo a ka a dimi dyugu-kè; sisà a ka a-ta nyurhô-nâ byè ta, a ka Gyende-nga bvè la, a ka so iigyene, a borra a larha ra Kuro-dugu la6. VU. — Samori a Gyiila dugu mina. La mina Kôbo larha ra, Samori a ma se ka sd ye Kuro-dugu ra, a ka nyini ka larha dugu mi na a bè Wasuru kwo, a korosi ka sdsà. A urra, a tarba ra kerè-kè dugu mi na ar a kiri Tenetu. A ka so mina sya-mà, a ka gyô ni sd mina sya-mà. Tenetu-nga ar ka a fô Nanzara ye ; sisâ Nanzara kù-ndigi1 a na na, a ka Samori gbë. Samori a sye-ko ra Kuro-dugu la. A ka dugu byè lyâ, a ka Wuro-dugu mina, a dô na lu ra,
morhô ar bè yi ani ara kiri Lô, Tô ara kiri Guro: ar morhô sorho domû. Katigi alimama a ka Syckoba tyi, a ka Segela mina, a ka Nanzara kyè ngele farha[^MDX]. Kuro-dugu ane dugu byè Gy(ila-ka ar sigi-r'are ra, ar KO masa- kyè ko-ma me kya ni : Samori a ka a lu. Watara kabila a se-ra dugu mi bvè na: Samori a ka a lô. Sisà a ka kvira-ru tyi ar. tarha Kù na ar dvigi-ra masa-kyè fè-so ra. Masa-kyè mi o, a lorbo bè Kara-morhô Lie Watara; a ndorho-kyè torho bè Gyarawari Watara. Kyè-morhô-ba e a bh Kfl na, alimama lo, a torho bè Sitafa Sarhandorho. Samori akagyô-ngyè ta a bè kycme kele, a ka gyù muso ta a bè kyeme kele, a ka ara byè di Watara ma [^MDX]. A ka baragi tyi are fè, a ko: « Kardasi mi e a bô-ra m buru ra, ni-le Alimama lo, Amirulmu- menina ; n ga kardasi kè ka Kara-morhô Ule fwo, è morhô berè lo, ka Gyarawari fwo, è naforo-tigi lo, ka Sitafa fwo, è mori-ba lo, ka Watara byè fwo, ka mori kyè byè fwo, ka mori muso fwo. « Ni a fô ye, n go o : Naswara ar ka n gerè-kè, ar ka n-da dugu mina ; ni na na Kuro-dugu ra, ni do na la n ga Gyiila ye sya-mà, n ga Maraba y e sya-mà, ar byè ka Alla lô, ar ka Mohamadu lô a bè Alla nabiu : Walara sc-ra ar byè ra, n ga a lô. « Fè mi lomô n ga a fô ye ko n di nyini ka kerè-kè mori dugu ra, n di nyini ka Kù mvarha, alkurana-tigi b'a ra sya-mà wolo, kara-morbô kyè b'a ra sya-mà. IN di nyini ka mori kyè-ru mina ka ara fire; n di nyini ka ar-fa fè gyàgyà; n di nyini ka ar nyô mina ane fè mbyè a bè ar kôngo ra. Ni kerè-kè kafiruna ra gbànzà, ar a kiri Bâmbara. « An 'aluru n ga safari-kè, a kya ni : ni morhô tyi ar tarha are fè-so, ar gyô la, ar sàni la, ar marfa sà i fè, ar mugbu sà, ar so sà. Aluru ane Nanzara mi ar sigi-ra gyemvye ra kini-moro-ye, ar ndyèri-ni bè 3: aluru ar sàni la, ar tarha Nanzara fè-so, ar marfa sa" Nanzara fè, ar mugbu sà, ar a fire m vè. Aluru ane Kenge-dugu-
16fiilga ar ndyèri-ni bè: ar n-da gyô ta, ar tarha Babemba fè-so, ar sd sa" a lè, ar a Pire m vè. « Ye fè mi kè, n garra ni ti du ye-ta so ra. » La mina Kara-morbù Liekakardasi mi ye, a ka kyè-morhô byè kiri; Sitafa e aka mori-ba byè kiri, ar kumbè-na. Kara-morhô Ule a ka ara nyini-nga a ko : « Ar bè muni gyate ra ar kono no? » Ar byè ko : « Alimama Samori a ka ko-ma fô kya ni : arawam vè mi kè; a ti kerè-kè ya, ani-ta so ba ma ngyene-na karako so mi o ar bè sya-ma " ar ma alimama ko-ma me. » Sinya kele, Watara kyè dô bè ta, ar a kiri Kerè-tigi, gale a ka kerè-kè wolo ; a ka a fô ara ye: « La mi na Samori ka nyini ka Kyè-ba tyà, Kyè-ba sigi ra so ra, Samori ma se ka du so ra. Mune-kato aùi ti a kè karako Kyè- ba?» Kara-morhô Ule a ka a fô : « Kyè-ba a se ra a kerè-kè kya ni, a-ta morhô byè se ra ar kerè-kè kya ni; anuru le, ani se ka sa- fari-kè gbànzà, kasyeri-kè, ka kara-ngè, ka kardasi seu-ri-kè; ani ti se ka kerè kè. » Sorongi kyè kele a bè ta, ni nina na a torho kwo, a ko : « Ani ka Samori ko-ma me, ani ka fè mi kè a di Samori ye,Nanzaraa gyate ane Samori ani ndyèri-ni bè, ar na ya ka kerè-kè ka ani-ta dugu ty à. Kardasi mi e a bô-ra Samori buru ra, an a la, an darha ka a di Nanzara kyè mi ma a na na ya iiyCl, an 'a ani ka kardasi kè, a sigi-ra Basami ra. » Watara-ka-ru ar ka a fo : « Basami a cvà : kvira a ka tarha ta, a ma na ba ya tugu, Samori a ka ani-la so mina ka a tyà, a ka ani- ta muso mina, a ka ani-la dè-u mina ka a lire. » Fè mi kato ar kaafôSamorikvira eko an 'aarnvini kasafari-kè[^MDX]. Kara-morhô Ule ni Gyarawari ar ka sô ta, ar ka mughu ta, ar ka marfa ta sya-mà, ar ka a di Samori kyira ma ar alimama so fè nzya ma na. La mi na ar ka fo mi kè, ar fye-na, are nyà-dë a tugu- ra : ar ma Samori lû, ar ma iXauzara lû nya-la-kà. La kele na, kyè-morhô dô a torhô bè Mori a bô-ra Sarha-ra, a bè kerè-kè ra Tagbona-na. A ka Tagbona mna sya-mà, a ka ara fire Baule na Tu nive ka mugu ni marfa sù. Fè mi lomù e ka Tag- bona ve sva-mà ar bè gvô Tô mburu ra.
Samori aka Mori kiri, a ka a nyini-nga ar fila ar ndyèri-ni bè, a ka a nyini-nga a lo-ra a-le kwo. aka a fô a ye : « Ye ka kerè-kè, ye ka marfa soro ni mughu soro, a di ma. » .Mori le aka fô mi kè: sisn. Samori a gbrè va tugu. Kû-ngaar kaso sya-mà di a ma, arka mughu sya-mà di a ma ; .Mori e kerè-tigi sya-mà b'a fè : Samori a bô ya a gbrè dyugu-kô. Sisà Samori a ka Tagbona byè mina ka ara gyô kè ka ara ta ar tarha kû na, a ka ara (ire Kû-nga fè. La mi na G\ ùla kyè dô a bè Tagbona-na, a torho Ali Baba Watara, a sira na, a tarha ra, a dô na Gimini ra, a ka tarha ka kû-ndigi byè fwo, an 'ara a ka ko-ma kè. La mi na De-mba Watara, gale a farhama lo a Gimini byè sigi, a farha-ra: Alla a ni sigi a fè-so ra! De-mba Watara a ndorho- kyè, a torho bè Burama Watara, a bè Darha-ra sigi-ra, a Dawa- kalasigi, a Gyula byè sigi Gimini ra. Bàmbara kyè dô, a torho Namborhosye, ane Bàmbara kyè dô-gbrè, a torho Peminyà, ane Peminyà d6 ngele, a torho Kitara Sara, ar saiia kyè-morh6-ba lo, ar bè Wàdara-ma sigi-ra, ar Sokola sigi, ar Gimini Bàinbara byè sigi, ar torho ni-ma bè Kyepere. Ar byè kumbè-na ka ko-ma-kè, sinya kele Nanzara kyè d6 a na ra, a dô na dua kele na, a bè bô-ra tu ra; a torhô te-le bè Kapi- tènu Marsà, Tô ar ka a torhc yele-ma Kpakibo Gimini kû-ndigi- ru ar-ka a f6 a ye : « E ma a me ? Samori a ka Kuro-dugu mina, sisà a bè kerè-kè ra Tagbona-na, la dorho-ma a na ya. De-mba Watara a bè ani-ta kû-ndigi nyâ, a farha-ra, (Alla a ni sigi ali- gyenna ra !), ane Nanzara kyè ar a kiri Bïze a kardasi kè : e-lele bô-ra Bïze fè-so ra, e Bïze ko-ma ta ka a fô, a fô ani ye: am muni kè? Ani ma bô, ani ma lote gbelè-ma, an di se ka kerè-kè Samori ra. Nanzara ar ka nyini ko ani kerè-kè, ar soldasi ta, ar na ya ka ani dyema. E ko di ? » Kpakibo ko o : « Ni nyini ka tarha n dô-na Kû na n go-ma-kè,
168ane Watara-ru ni ko-ma-kè. Katigi n zye-ko n darha Guvenè Bïze fè-so ka a fb a ye a Nanzara tyi sya-mà, soldasi b'are fè, gbelè b'are fè, ar aa ya ka aluru ndyema. Arma na ba, Samori a dô-na y a ka kerè-kè, aluru ar kerè-kè gberè-ma, ar ni konô : ni na o ndorho-ma, ni soldasi ta sya-mà, an 'ara ni na ya tugu. » Katigi Kpakibo a tarha ra, a do na KO na. Kù-nga-ru ane Nan- zara ar kakardasi kè folo-na, ane Samori ar ka kardasi kè fila-na, ar Kpakibo ta ar a sigi ar fè-so ra, ar Kpakibo gbè kene-ma, ar muni kè, ar ma a lô. A bè sya-mà ar uri ra su ra, ar tarha ra Gya- rawari ta lu ra, ar ka afô a ye : « E yâ-nyinika Nanzara kyè saua' mina ar bè ya, i ar kû digè, i ar kû da i tarha a di Samori ma : e ka fè mi kè, a kya ni hali; Samori a gyusu sumà-ni bè kpa, a ti ani dimi fyefyefye o. » Sisà Gyarawari ka Sitafa Sarhandorho kiri ka a ko-ma me, a ka Sitafa nyini-nga sira ra ko a Nanzara farha. Sitafa a koro-ni bè, a mori-ba bè, a ka Alkurana lô kya ni, a ka ko lô kpa; a ka a fô a ye : « A sewè-ra Alkitabu ra : londa mi e a sigi-ra i fè-so ra, a bè la ra i-ta bô-ngù-na gyii-koro, ye kana a dimi. » Sitafa a ka a fô te, ar ka Kpakibo to. Kû-nga-ru e, Kpakibo a sigi-ra Kû na, fè mi ma di ara ye. Katigi Kpakibo sye-ko ra, a ka tarha Basami ra. La mi naa urra a tarha ra, Samori a ko : « Ni nyini ka tarya ka Gimini mina gyona- gyona; la dorho-ma, Kpakibo a ka soldasi ta a na ya tugu, n di se ka Gimini mina. Gimini-nga aru naforo-tigi lo : morhô b'a ra sya- mà, muso b'a ra sya-mà, de ndorho-ni b'a ra sya-mà, nyô bè yi, mosono-nyô bè yi,ku ba bè yi a di dyugu-kè,nisi b^ yi sya-mà,sarha bè yi. ba bè yi, tu sorho bè yi, gyese bè yi; ar fàni dâ kya ni, ar deiiè dà kya ni : fè mbyè bè Gimini ra sya-mà. Wan darha ka fè mi byè mina : Fràzi soldasi a ma dô ya ba, n ga fè mi byè mina, a di. » Samori a ka ko-ma fô te, a ka gyu-tigè ka Gimini tyâ : Gimini e ni-ta dugu lo, m va la bugu lo; n goro-kyè byè dô-na Gimini dugu
gyu-koro; Alla a Samori farha! a Saraori dû-u farha! ar byè ar tarha dyandama ra! VIII. — Samori a Gimini mina. La dô ra am bè-ni De-mba gyasa-kono no; la kele morhù-ru uri-ra sorho-ma ka tarha kôngo, ar bè tu uri ra, ar ka sd-ligi ye è na, ar ka a fô so ye, ar ka sû kiri ka la ar kà ka morhù nani kû tige. A-to ar ka bori ka na a fô kerè a bè na ra. Morhù byè ka marfa ta, ka kala nda, ka bô sira ra, ka kwô tige, ka kerè la. Sù-fa byè ka kumbô, ar ka marfa tye, ka morhô-ru ta, ka do-na so ra', ka dugu gyene. Gimini-nga-ru ar borra, ar byè do na dugha a gya-na ; ar ka kumbu bô, morhô byè ka Burama kiri, ka Kosi kiri, ka Peminyâ kiri, ka Folô-u kiri, ka Gyiila-ru kiri, ka Kitara Sara kiri, ka Bfin- dorho-ka ngiri, ka Bigyala-nka ngiri, ka Kpana-nga ngiri, kalvum- bele-ùga ngiri, ka Wolonga ngiri, ka Tagboua-figa iigiri; ar byè ka na, ka kumbè-na Dawakala. Sarangyè Mori a ka gyasa gbiX, a-ta gyasa kele, Syekoba ta kele, Sàngwola ta kele, Foruba Musa ta kele. Sd b'ar fè sya-mà; sd-tigi bè kpa na, ar bè bori ra gbèndige-ra : muso ru bè tembè ra, dè-ubè tembè ra, sû-tigi arka ara mina, an' araarka tarha. Gimini-nga ar ti sira, Kyeperé ti sira fôndô nyà. Ar ka kala nda ka byà mvri sa na ka sd-fa sya-mà farha ar bè gyasa ra. Fè nzya- ma tè ani fè ani a domù, ani bè Kpakibo kono na, Kpakibo e ma na. La mi na morhô dô a bè Dawakala ra, ar a kiri Mamudu Wa- tara, a bè sira na dyugu-kè; a uri ra su ra, a ka so da kele yirè, a ka Sarangyè Mori kiri. Sarangyè Mori na na, ane sd-tigi byè a du ra so ra, ar ka morhô byè farha ar bè ta. Ar ka Namborhosye farha, ka Peminyà farha, ka m va farha (Alla a ni sigi a fè-so ra!),
170ka kyè-morhô byè farha, ka morhô byè farha ar fari èdimi, arma kende, ar ma se ka bori. .Mamudu le kele, au a-ta muso-ru, an 'a- ta dè-u, ar ma are farha. Sisfi Burama ka a-ta morhô-ru ta, an 'ara a borra, a larha ra Satama Gyambala ra, a sigi-ra Kara-morhô Ali Watara fè-so ra. Burama ndorho-kyè, a torho bè Dala Watara, a bè Sorongi, ane Namborhosye ta de, a torho bè Latè, ane Peminyà nda de, atorho bè Kitara Sara, ane ni-le, am byè borra. Sarangyè Mori ka ani muso-ru ta, ka ani dè-u ta, ka ani gyô-u ta, ka ani sd-ru ta, ka ani nyurhô-na mbyè ta, a ka fè mi byè di a fa ma. La mi na ni uri ra Dawakala m bè borra, a bè n gono no, n gyiisu n dimi dyugu-kè : morhô sya-mâ a farha-ra, su bè sira byè ka, kû a tigè-ra bè yi sya-mà; m bè larha-ma ra gyuri ra, n zê ule ya. Samori mi o an 'a de Sarangyè Mori, ar ka m va farha, ka n na farha, ka n dorho-kyè farha, ka n dorho-muso farha, Alla aru-le farha, ka ara tyâ, ka ara farà, ka ara ngyene dyandama ta ra! Katigi Sarangyè Mori kaSokola mina, a ka Wàdara-ma mina, a ka Gimini dugu byè mina, a ka kyè byè mvarha, a ka muso byè ane de mbyè gyuru la mina. La mi na tere mana-na tutututu, a gba-na dyugu-kè; fonyô gya- rakpa : kari fila, sà-ngye ma be ko kele; kwô byè gya-ra, gye t'a ra tugu fyefyefye o. Samori marfa-tigi gye ara farha; nyô ma se ka fale sene ra. La mi na mori-ba kele a bè Wàdara-ma, a koro- ni bè dyugu-kè, a ku-nzigi gbè-ra; a ka tarha Makka ka alhigyi la, a ka fè mbyè 10, a n-da bèma lo, a gyamù bè Kurubari, a torho bè Wèngye[^MDX]. Samori ka a kiri ka a fô a ye : « Tarha syeri-kè ka Alla dari a sa-ngye be dugu ma. » Kyè-morhô-ba mi o a ka syeri- kè, a ka solatu-gbawali la, a ka tasabia fô, a ka syeri-fa-ra la, a ka tasabia fô, a ka leasara la, a ka tasabia fô :solatu-iitiri a ba-na, sisa sa-ngye bè na ra. a be-na gberè-ma lasyegi. Samori a ka a ye, a ka a-ta morhô byè kiri, a ko : « Morhô kele a ka korho de mvitini son va Wèngye ta fè, ni morhô mi kû
ndigè. » Fè mi kato Wèngye se ka sigi-ra Wàdara-ma : morhô dô ma a dimi. Samori ka a-ta-muso Sarangyè kiri, a ka a dè Sarangyè Mori kiri, a ka kerè kù-tigi byè kiri, ka Foruba Musa kiri, ka Syekoba kiri,aka a fô a ye: « Sisà n darhakerè-kè Babembafè-so; aluru ar sigi ya Gimini ra : Sarangyè Darba-ra sigi, Sarangyè-.Mori Dawa- kala sigi, Syekoba Sokola sigi, Foruba .Musa Wiïdara-ma sigi. Gi- mini morhô-ru ar borra a larha ra Satama, ar marfa-tigi tyi ka ara mina; Nanzara ar na na ya, ar Nanzara gbè. » A ka a fô te, a tarha ra. Babemba a gbrè Samori ye, a ka Samori morhô-ru farhâ ar-bè sya-mà[^MDX]. Samori a sye ra a kwo, a sigi-ra Gimini tugu. La mi na Nanzara kù-ndigi a siri-ra Basami ra, a ka soldasi uri sya-mà, ar bô-ra gyemvye ra ar tarha ra : sô bè ar fè, gbelè bè ar fè. Nanzara kù-ndigi ka a di Kulunèru5 ma, a ka a di Kpakibo ma, ar larba ra ka kerè-kè ka Samori farha. Nanzara soldasi ar Baule tembè, a ma di Tù ye, Tô ka marfa tyi ka soldasi farha, ane Nan- zara ar ka kerè-kè. Fè mi kato Nanzara ma dô Gimini ra Samori nya na, Tô ïigato Samori a ka Gimini tyà. Kulunèru a ka morhô tyi ar a kiri Osmana Mandao3, a ka kar- dasi di a ma, a ka a fô a tarha Samori fè-so a kardasi di Samori ma; kardasi mi a ko Gimini Frazi ta lo, Samori a dugu mi to, a ma a to, kerè na sisà. Osmana ka tarha, a do na Gyambala ra, a ka Burama ye. Burama a ma nyini ka sira di a ma a tarha Alimama fè-so ra, a ka a fô Os- mana ye : « Samori le bè la, ïi ga sira di i ma; a tè ta, a muso bè Gimini ra an'a dè, ar morhô gyarha lo: ye tarha ra ar fè-so ra, ar i kù ndigè. » Osmana sigi-ra Satama. La mi na Kulunèru ka Osmana ko-ma me, a bè Tumodi ra : la
172kele a uri ra', a larha ra Kofi-du•gu ra, a ka Kpakibo kiri ka a fô a ye : « Tarha Gyambala ra. » Kpakibo a tarha ra, a dû na Satama ra. Ani ka a ye, ani ko-ma-kè, fè mbyè a kè-ra dugu la, ani ka a fô a ye; a ka a me, a bè kasi ra dyugu-kè, a ko : « Ni myenè ra dyugu-kè, a ma ni. » A ka a fi» te, a ka tyï fô : a do na ya gyona, a Samori gbè, Gimini e ma tya-na, Kpakibo fè lô wolo, a ti sira fôndô ïïyâ. Kpakibo uri ra, a ka Lafiboro tembè; a ka kwô tige a bè Lafiboro kwo, a ka Foruba .Musa morhô-ru bè, a ka Syekoba morhô-ru bè, a ka ara gbè. Ar borra ka tarha a fô Foruba Musa ye ane Syekoba ye : « Kpakibo a bè na ra! » Sisà Foruba Musa ka marfa-tigi byè kiri, Syekoba e ka marfa-tigi byè kiri, ar na na, m ma se ka ara kasami, ar bè Kpakibo mameni ra. Su ra ar ka kerè-kè, sini la ar ka kerè-kè tugu\ La saiia-na Kulunèru na na ya ane soldasi ya-la-kà, ar sd-fa byè gbè3. Kaligi Nanzara ar do na Sokola4 : sd-fa-ru borra ûyà, ar ma ar sye nzoro ka nyô la an 'a tarha, Nanzara soldasi se ra ka domu- ni-kè*kpa. La mi na Kulunèru ka a me ko Alimama bè Dawakala, sisà a ka tarha ka a mina. Alimama le ka a me, a ka a fô Sarangyè Mori ye: « Sigi ya, ane Foruba Musa ar Nanzara lo la kele; ar bè kerè-kè ra, ni sara m bori. » Sarangyè Mori a ka Nanzara sira bila ar bla-nya na; ar bè kwô tigè ra, Sarangyè Mori barra ar nya na, Syekobaa barra ar numa- buru ra, Foruba Musa a bari ra ar kini-mburu ra, a bari ra ar kwo ra. La mi ra Kulunèru a tye-na, a dami-na a woto ra[^MDX]. Nanzara ka sd-fa byè gbè; tere bô-dua tugu, ar dô na Dawakala : morhô dô tè yi6. Kulunèru a ko : « N-da soldasi, marfa-df1 nd'ar fè sya-mà, ar bè
sya-mà ar dami-na, ni-le n dami-na. » A ka a fô te, a sye ra akwo. A ma dô ba Lafiboro ra, Foruba Musa a ka marfa tyi a ra, ar kerè- kè dyugukè[^MDX]. A ka larha-ma la kele ya-la-kà, a do na Salama ra-. IX. — Gimini-nga ar-ta dugu to ka larha sigi JXanzara buru ra. Kpakibo a ka Gyiila kù-tigi byè kiri. a ka Bàmbara kù-tigi byè khi, a ka a fô ara ye : « Soldasi ma tote aiîi fè, mughu ma tote ani fè, ani ti se ka kerè-kè tiigu; soldasi sya-ma- ar dami-na, ar ti se ka larha-ma. Fè mi lomô, ani sye-ko ka larha gyemvye da ra; la ngberè, n na ya lugu, ni Samori gbè Gimini kwo : Fràzi ar ti nina ar ko-ma kwo fyefyefye, ar ti nina ane Gimini-nga ar dyèri- ni bè. Siîà, ar kana sigi ya : aluru sigi ya, la mi naai'ii larha ra, Sa- mori na ya ka ara mina, a ar kfl tige ani lomô, a ar muso ni dC-u minakaa fire. Ar-ta dugu to, Samori ka a tyà, uri, ane ni ar larha Baule ra. Nanzara-ru bè ta ar Tô-ra sigi, aluru sigi-ra ar koro-ya, ar so-ru lo, ar bô-u kè, ar sene kè; ar konô ta kari luri wala kari word wala sà ngele; ar konô na ndorho-ma, Nanzara masa-kyè ba a sigi-ra Fràzi dugu la a soldasi ta sya-mà ka a di ma, ni na ya tugu, ani kerè-kè Samori ra gberè-ma ka a mina ka a farha : la mi na, aluru ar larha Gimini ra tugu. Uri, ar muso ta, ar dè nda, ar nyurhô-na nda. ar doni ta, arawan darha. » Burama Watara a urra gale a larha ra; a ka a-la morhô-ru ta, a ka marfa-tigi la sya-mà, a ka tarha Botugu ra, a dyigi-ra a de- nyorhô fè-so ra, a torho bè Agyumani, a Gamà ndugu sigi1. Kpakibo ka a fô Dala Watara e : « E-lc ya Gimini-nga sigi sisà: e Gyiila sigi, Kitara Sara e a Bàmbara sigi. » ftamborhosye la de", ar a kiri Lalè, a bè koro-kyè Kitara Sara ye; a koro-ni bè dyugu- kè, a ti se ka ko-ma-kè, morhô dorho-ni ar ti a me : fè mi kato Kpakibo ka a fô Kitara Sara a Bàmbara byè sigi.
174Sisa" Dala ka Gyiila byè kiri, ka Sorongi byè kiri. ka Kari-Gyûla byè kiri, ar byè na na. Kitara Sara ka Kyepere byè kiri, ka Tag- bona byè kiri, ar byè na na. Ar byè kumbè-na, Dala a ko o: « Munu di aluni ye? are nyini ka sigi ya, wala ka Kpakibo bila-sira Tô ndugu ra? » Gyiila ane Sorongi ane Kari-Gyiila ar byè ka a fô: « Ani yini ka Kpakibo bila-sira, ani Nanzara ta lo. » Kyepere ar ti ko lô kpa, ar ti delege dô, ar ti fiini bili, ar bilà ngele siri, ar ti Mohamadu sira 10, ar kaiiruna bè; la mi na ar bè kerè-kè ra, ar ti sira; ar ka a fô Kitara Sara ye : « Ani sigi ya, ka kala nda, ka bya nda, ka kerè kè; ani tarha Tô-ra, ani agyate Nanzara ani la ka a fire Tô mvè. » Kitara Sara ka a me, a gyiisu gba-na dyugu-kè, a ka a fô araye: « Ar ma Nanzara lô? Ar ma Bîze ye a na ra ani dugu ra folo-na, ane m va a ka kardasi kè? a ka gyô mina? a ka gyô-u fire? Nan- zara ar ma na ya ka lo ani kwo ka kerè-kè ani lomô? n go o : Nan- zara ko-ma a bè kele. Ar nyini ka sigi ya? ar sigi, Samori a na ka ara mna sisà; ni-le n darha n zigi-ra Nanzara buru la: la mi na Nanzara ka tarha gyemvye kwo, ni-le n darha. » Kyepere-ru ar ka a me, ar gyùsu ka ara dimi, ar ka a fô: « Anuru e a byè an darha. » Sisâ Kpakibo ane Kulunèru uri ra Satama ra[^MDX]. Ar ka Kulunèru sigi gyô kà, ar gyô siri koloma na, ar koro ta ka a la ka na; gyuri b'a fè lomô, a ma se ka tarha-ma. Soldasi delege a fara-na tu ra; la mi naar ka Samori morhô-ru farha, ar ka delege ta, ka korho-ra ta, ka kursi ta, ka bâ-mvila ta, ka liuri ta, ka saura ta, ka a dô. Nanzara ka na nyà, sd b'ara fè sya-mà: ar byè farha- ra, s<5 ti se ka kende Tô ndugu ra ; Nanzara ka sd-ru ta Samori fè, ar kasd-fele mvila ta. Gbelè-ru e, soldasi ara sama, sd byè farha-ra wolo. Gimini-figa byè mi o ane Burama ar ma tarha, ar ka tarha-ma ka gba Kpakibo ra : ar bè wuru ta. Muso bè sya-mù, de mbè sya-mà: ar byè mi sr»-fa ma ara mua. ar ma ara farha, ar byè bè ta. Kyè koro-ni ane muso koro-ni ar bè sya-mà; kâ-mbere ane Burama ar tarha ra.
Kara-morhô Ali ane Gyambala Gyûla-ru ar to-ra kwo Aari dugu ra: Aari Tô lo, ar sigi-ra Nzi koro. Gyambala-iiga ar sigi-ra ta-mvè, ar ka so ba lo ta-mvè. Gimini-iiga ane Tagbona-nga dô-bè ar ka tarba Tô ku-ndigi kele fè-so ar a kiri Gbwèke; kyè mi o ka dugha di ara ma ar so kè ta, dugha mi ar a kiri Kpakporesu. Gyambala Bfimbara-ru, ar-ta kù-tigi bè Borombo ni Borombo d2 a torho KegyJl: a byè larha ra Nanzara buru ra. Am byè bè wuru là. Tere bô-dua, nyà-morbo a bn-ra Saiama kene-ma ; syeri-fa-ra kè-ra. kwo-morhô a b6-ra. Soldasi an 'ani ar bè larba ra ar ma sya. Foruba Musa sd-tigi ar tembè ra kini-mburu ra, dô-bè ar tembè ra numa-buru ra, ar ka darha tigè, ar bè tembè ra, ar ka muso mina a dè-u mina. Muso- ru bè kumbô ra. Nanzara ar ka a me, ar borra ka na ka marfa tye : sd-tigi-ru ar bè bori ra gyona-gyona, ar tarha ra ar dugô-na tu ra. Su ra, sd-fa-ru ar kulurra ar ka tarha ka darha-ra mameni, karako surugu ar sarba gyasa mameni ; ar bô-ra tu ra, ar bila ra nvà, ar ka muso mina, sisà ar borra. Kpakibo an'a dorho-kyè ar ka kerè-kè dyugu-kè, ar ka morhô sya-mà farha. Kpakibo dorho- kyè a ka Syekoba tye ka a farha [^MDX]. La mi na ani du ra Tô ndugu ra, Tô ka a kè karako sô-fa-ru. Samori ka gyô nzya-mà la ka a di Tô ngù-ndigi ma, a ka a fô Tô ye : « Ar ni dyema : Nanzara bè tembè ra sira ra, ar marfa lyi ka Nanzara farha, ar gyô-u mina ar buru ra. » Samori a ka a fô ani bè Nanzara ta gyô. Tô ar ka ani dimi dyugu-kè. La byè ar ka marfa tye : sorho-ma ar ka marfa tye, tere-ra ka marfa tye, ula-ra ka marfa tyi tugu. Tô ar ka Gimini-nga mina ar morhô wuru kele tembè, ar ka ara sigi ar-ta fè, ar ka ara lire dua gya-na. Tarha-ma a ba-na, ani do na Kofi-dugu-ra\ Nanzara ar sigi-ra ta bô mba ra. La mi na ani do na Kofi-dugu ra, Tô ar ma ani dimi tugu, ar sira na Nanzara nyà wolo. Nanzara kyè a ka Baule sigi a
torho Komàdà Nebu*; a morhô berè lo, a ko-ma te-le fô. Kpakibo ka ani ta ka ani sigi Komâdà Nebu buru ra; katigi ane Kulunèru ni soldasi byè ar larha ra. A to ra soldasi kyeme fara gbànzà, ar sigi-ra Kofi-dugu la. Fôndô tè ani fè,. kùgo bè ani ra : Samori a ka fè mbyè la aùi fè; la mi na ani bô-ra Gimini ra, ani tarha-ma, ani dô na Kofi-dugu ra, kari kcle na, ani ka yiri fila-buru domfi; bi a bè dugu ma, ani ka a tigè ka a domfl. BiliM»oro ar ka tumbu mna, ar ka ïiinà mina, ani ka a domfl. Ani byè a sige-ra dyugu-kè; kyè-morhô ar koro-ni bè ar ma se ka larha-ma lugu, ar farha-ra, ar sya ra kôgo ka ara farha. Ani ka ku nyini ka a sà Tô mvè, ar ka ani yeni, ar ka ani kiri Kàga : ye Tô kà mvô, e ko-ma mi fô, Kàga, e gyô mvô; Tô-u ar Gyiila byè ni Biïmbara byè torho ye-le-ma Kàga. La mi na n ga muso-ru ye ar si gya-ra, nono t'a ra, de ndorho- ni b'ar fè, de ndorho-ni bè farha-ra ar-la na buru ra; n ga kyè- morhô ye sya-mà, Samori a ka ar dè ngyè-u farha, a ka ar dè- muso-ru mina, morhô dô t'ar fè a fila kè ka a di ara ma, morhô tè a ara dvema tarha-ma ra. Ar koro a dinga sorhô ar çbulo ra, ar sS-u gya-ra karako kolo-mà ; ar bè la ra sira kâ ar ma se ka un", ar farha-ra ta. Ni-le, la mi na n dô na Kofi-dugu ra, ni bè karako morhô a farha- ra; n-da muso a fatiio-ni va; n-da dè muso-kele, a bè su-nguru Ai- ma, kôgo b'a ra, a farha-ra. La mi na n gono-gyate, fè mi byè ni a gyate n gono no, ni bè kasi ra la byè, bi m bè kasi ra tugu; ni Alla dari a Samori tyà, a Samori de mbyè farha, a Samori morhô byè farha : Samori mi o a ko a-lele bè amiiulmumenina, a morhô dyugu lo, a kya dyugu fakiruna byè ye. Ni Alla dari dya-tigi bè Nanzara ta fè, Alla Bïze keude to, a Kpa- kibo ken.de to, a Nebu kende to, a i-le kende to, ka ar byè kisi ka si di ara ma : Nanzara le-kè ar ka ani sigi karako ar dè-u, ar bè ani
fa, ar bè ani na; ni le m bè nya na bi, n ze ka ko-ma kè bi, aluru Nanzara lomô. Fô mi, n di nina a kwo fyefyefye. La do ra Komâdâ .N•ebu ka Kofi-dugu kù-ndigi kiri, a torho bè Kwadyo-Kofi, a koro-ni bè kpa, a ka a fô a ye : « Morhô-ru mi ye ar bè bô-ra Gimini la : Samori, aluni ar a kiri Trosoko, a ka ar dugu ta, ar na na ya : ni ara sigi e buru ra. Ar morhô mi kiri Kâga, ar kana ara kiri Kaga liigu : ar gyô tè, ar bè kyè-morhô e, ar bè wdro karako e-lele; sisâ ar a kiri kya ni, ar torho kya ni bè Gi- mini. Ar nyini ka so ba kè e-ta so koro; ye kana ara dimi, ar bè n-da dô-u kato. Sisâ kùgo b'are ra, sàui tè ar-ta fè ar fè si! ka domu-ni-kè; Samori ka ar fè mbyè ta ka sonya-li-kè. Ar larha kôngo, ar ku la sya-mà, ar mosono-nyô nda sya-mâ, ar baranda ta sya-mà ka a di ara ma ar domu-ni-kè. La dorho-ma gbugô bè na ra, ar dugha yilaare ra, ar a di ara ma; sa-ngyè na na, ar sene kè ta. « Ar ani kye kè, ar doni ta, ani ar-ta wari gyiiru sara. Ar deiie dâ, ar gyô kè, ar muru gbasi, ar darha lô, ar gyese dà, ar dawa gbasi, ar gyese do gara ra, ar se ka fè mbyè kè, ar se ka kye-kè a kya ni hali. Ar safari-kè, ar korho soro, ar s&ni soro, ar fè nzya- mà ndonô soro. La mi na ar bè naforo-tigi ya, ku ini o aluru ara sô a ra, fè mbyè mi o aluru ara sô a ra ar domu-ni-kè, aru e aluru- ta gyiiru sara. » Kwadyo-Kofi morhô berè lo, a ko lô kpa: a bè koro dyugu-kè tyâ, a ka fè nzya-mâ. ye; a ko: « Naamô! n ga a me. » A ka Nzipuri byè kiri, a ka a fô ara ye : « Morhô mi ar bè bô-ra Gimini la, kôgo b'are ra dyugu-kè: ar tarha kôngo ra ka ku nyini, ka baranda nyini, ar a la an 'a na ya ka a di Gimini ma. » Komàdâ Nebu ka Dala kiri, a ka Kegyâ ngiri, Borombo a farha- ra wolo, a ka ara sô wari-ba sya-mà, a ka ara sô fâni sya-mà, a ka fô aye: « Wari-ba mi ane fâni mi ar a tarâ, ar Gimini-nga byè kiri, ar Gyambala-ka byè kiri, ar a tarâ are kye. » Ani ka so ba lo Kofi-dugu ra. Komàdâ Nebu ka KitaraSara kiri, ane Latè, ane Tulusyô, ane Bâmbara kû-tigi byè, a byè na ra; a ka a fô ara ye: « Morhô bè ya ar sya dyugu-kè, domu-ni a gbrè: aluru byè sigi ya, kôgo ara farha sisâ; ane Bâmbara-ru e tarha 12
1Î8Tumodi ra : Nanzara kyè dô bè ta, a morhô berè lo, a dya-tigi kè e ra, ya sigia koro-ya. » A ka a fô te, Kitara Sara ka Bàmbara ta sya-m5, ar bè wuru kele ni kyeme luri, a uri ra, a tarha ra Tumodi ra. E-lele sigi-ra ta-mvè, e ka Kitara Sara la i a sigi ye fè-so ra, e ka kè-berè kè a ra, e ka sôngo Tô ra ar ti a dimi. Bàmbara morhô-ru ar ka so ba lo Tumodi ra, ar ka a kiri Sokola: Tô le a kiri Kàga-krd. La d6-gbrè na Kara-morhô Ali Watara a na na Kofi-dugu : ane Gyambala Gyiila byè a na na. La dorho-ma Kofi-dugu a bô ya dyugu-kè, e bè so kû na, e ti se ka a gyu ye. La byè Tô-u bè ani-la morhô-ru mina na, ar bè muso mina na, ar bè dû mina na: Gimini-nga kôgo b'are ra, ar bè tarha ra Tô nda kôûgo ra, ar bè ku sonya ra, dô-bè sise sonya, dô-bè sarha sonya. Tô-u bè ara mina na ka a kè are ra gyô e. Nanzara-ru ar bè sôngo ra Tô-u ra, ar ka a fô: « Ar kana fè mi kè: morhô mi o kôgo b'are ra, fè mi kato ar bè soliya-li-kè ra. La mi naar ka sene kè bà, ku fale na, a bô-nya-ra, a bô ya ra, ar ti sonya-li-kè tugu. Morhô-mi ar ka a mina, ar a to a di Dala ma. » Tô-u, la mi na kyè-morhô-ba farha-ra, ar gyô mvarha: Nanzara ka sôngo are ra ar ti gyô mvarha tugu. Fè mi lomô ani ndyèri-ni bè ane Nanzara. Gimini-nga ar sigi-ra Kofi-dugu la dorho-ma, sisH ar naforo-tigi ya, ar bè naforo-tigi Tô-u ye. Ar ka doni ta la byè Nanzara buru ra, Nanzara e ar ka doni-ta-barha sô wari-ba sya-ma na; ar ka ani sô nighè ra ani dawa gbasi ka sene kè; ani ka dewè dà, ka fàni dà, ani ka korho sà Gyasale-nga fè ; korho bè aâi-ta fè, an ka ku sâ ka two dornu, an ka dàgo mi sà a bè ni-ma dyugu-kè, Lô ka a dà; an ka gyese sà, ani-le ka dfigo dà a kya ni kpa ka a fire; an ka safari-kè dyugu-kè. Ani-ta muso sya-mà, ani-la do nzya-mà, la mi na ani bè bori ra ani bè bô-ra Gimini la, Tô ar ka ara mina, an ka ara sà ndugu Tù mvè. Alhigyi la bè na ra. ani se ka sarha sya-mà farha, ka nisi sya- mà farha; la mi na su-ngari a ba na, mi-ngari bè bô-ra, sike delege ni-ma bè ani fè, ani b'a dô na. Aûi ka misiri lo, ar bè syeri-kè ra
la; kara-morhô sya-mà bè va, kereni sya-mà bè ya, ar bè kara- ni yila dè-u ra, ar bè seu-ri yila are ra, ar bè Arabu kà yila, ar bè Alkurana yila; morhô ar sya ar se ka kara-iigè, ka seu-ri-kè, ka kardasi kè. Tabarakalla! X. — Samori kerè a bè ba-na. La mi na Kulunèru darha a uri ra Satama ra a tarha ra, Foruba •Musa ka sd-tigi lyi ar ka Nanzara darha gba ka a ferè ni, ar dô na Kotî-dugu koro. Soldasi byè a uri ra ar larha gyemvye da ra, sd- tigi-ru ar ka a ye, ar sye ra ar kwo, ar ka tarha ka a fô Foruba Musa ye : « Nanzara ar tarha ra. » Sisà Foruba Musa ka Gyambala dugu byè mina. Morhô mi o ar ma Kpakibo ko-ma me, ar to-ra Gyambala, a ka ara mina kaara di Samori ma, ar fire-ra. Samori le fôndô t'a fè a a domfl ; a bè gyô mvire ra sya-mà Fa- mafwe ye ni Warèbo ye, a ka gyô mvire, a ka ku sà, ka sise sà, ka sarha sà. Ar ka a fô a ka sise word sà, a ka gyô ngele gyuru sara; a ka ku doni mvila sà, a ka gyô ngele gyuru sara; a ka sarha kele sà, a ka gyô nzaiia gyuru sara; a ka nisi kele sà, a ka gyô tà ngyuru sara : ni-le ka a me; a bè te wala a tè te, m ma a lô; ni a gyate a bè te. Gyô nzya-mà bè a-la fè : a ka morhô sya-mà mina Gimini ra, a ka a mina Gyambala ra; a ma se ka ara so two ra : nyô byè a ka a sigi bo-ndo ra Sokola ni Dawa- kala, Nanzara ka a gyene. A ka nyini ka Baule mina, fè mi a di a ye kpa: Baule-nga ar sàni domfl ka a bô dugu ma, ar naforo-tigi lo dyugu-kè ; Samori ka a lô; a sira na Baule-nga nyà, Tô-u kerè-kè lô kya ni wolo, ar sya karako lolo-dC-u ar bè sa na, aru byè marfa bè ar buru ra, ar se ka marfa lyi kya ni, ar buru a te-le kpa, ar se ka larha-ma gyona-gyona, tu a bè ar dugu ra a gbrè dyugu-kè a fi-na. Fèmi kato Samori sira-na ar nyà. A ka morhô dô kiri, a bè numu-kyè, a bè kye-kè ra Sarangyè fè-so, a torho Uaba, a ka a fô ko a tarha Gbwèke' so ra, n a fô a ye : « M ti nyini ka kerè-kè Tô ra, ni e
180dari ya ku bô sya-mà, ya sorho ta sya-mà, i a di n-da morhô-ru ma ar a sà. » Daba mi e a sigi-ra Gbwèke so koro, a ka bô nlo so mi na ar a kiri Kot\I-Kofi-dugu. Ar ka lorbo ba kè Kotyï-Kofi- dugu la : Samori morhô-ru ane Tô-u ar fè nzya-mà la ar larha ta, ar ka a sà ka a lire. La dô ra Alimama uri ra, a tarha ra Kfl na. Gale a ka a fô Kù- nga ye a ti ar so mina; sisà a ka a fô a ye : « Mune- kato ar ka sira di Kpakibo ma a du ar-ta so ra? » Fè mi kato, a ka so mina, a ka a tyà, a ka morhô sya-mà farha. Kù-nga ar kara-morhô lo, ar ma se ka kerè kè. Samori ka mori-ba byè ta, a ka alkurana-tigi sya- ma nda ar ka kardasi leyini Gyende na, ar bè Alkurana lô na ka- rako de ndorho-ni a bè a na si lô na; a ka ara ta ka ar byè kù ndigè[^MDX]. Fè mi lomô Alla bô-ra Samori ra, a ka sira di Nanzara ra ko ar Samori mna la ïigberè na. Katigi Samori ka Gà-ra mina, a ka kerè kè Kwamina-Gbwè fè- so; Kwamina-Gbwè a ka Tù mi sigi ar are kiri Gbeyîda ar sigi-ra tu ra. Gale Maraba na na Gbeyïda-ra, ar ka so ba kè ara kiri Màgo; Samori ka so mi mina nya-la-kà[^MDX]. Durama Watara a borra nyà, ane morbô sya-mà a larha ra Bo- tugu ra. Samori ka a me, a ka Kumwezi tigè. Sinya kele, Burama ane Agyumani ar bô-ra Botugu ra, ar dugo-na tu ra : Burama morbô byè bè la, Gamà-nga bè ta, Abrô-nga bè ta, Gbeyîda bè la, ar bè sya ra dyugu-kè; ar ka marfa tye ka Samori morhô sya-mà farha; Samori sira na, a ka ba tige tugu, a borra, a tarba ra dua gya-na a bè Kumwezi da ra, ar a kiri Kurunsa. A ka Sarangyè Mori kiri ka a fô a ye: « X di se ka dô tu ra. E tarhaGbona, e bô-ra ta,e dô Botugu ra. » Sarangyè Moriaka tarha, ka Gbona mina, ka kerè kè Kparhala ra ar sigi-ra Nasya na; n-da bare bè ta, a lorho bè Osmana Kurubari, a kù-ndigi bè Nasya na, Sarangyè Mori ka a-la dugu mina. A do na Botugu ra : tu tè ta. tribu qui habite au nord du Baoulé. Son nom, déformé par nous et devenu Bouaké, a été donné au poste qui occupe l'emplacement de son ancien village.
Agyumani ane Burama borra, ar tarha ra tu ba ra ar a kiri Abrô. Sarangyè Mori du ra Botugu ra, a ka sd-fa ru sigi so ra, a ka Ba- kari to Botugu ra, a ka a fô a ye a so ferè iii, a larha ra[^MDX]. Katigi a larha ra Bwale, katigi a tarha ra W'a, anc kù-ndigi fila, a torho kele Baba To, a torho kele Isiaka, ar ka kerè kè, a ka dugu byè mina ka a tyâ". Katigi a tarha ra Bobo dugu la, so bè ta ar a kiri Gyula-so, Gyiila sya-mà bè laar bè safari-kè ra. Gyiila dugu byè, Samori ka a mina ka a tyà. XI. — Nanzara ane Samori ar ko-ma kè. La mi na gyô nzya-mà bè Samori la fè : a se ka two sà Tô mvè, a sekasd sàGyiila-so morhô-ru fè. Mughu t'afè sya-mà, marfa t'a fè sya-mà. A ka ùyini ka Nanzara ladegi ; a ka mughu kè, mughu mi ane Nanzara mughu a bèdana: Samori mughu a ma ni; e ka mughu mi do marfa ra ka marfa soso, e ka marfa tyi, marfa-dè a ma tarha dua gya-na. A ka marfa kènya-la-kà, a ka korosi ka Nanzara ladegi ; Samori numu-kyè a buru te-le kpa: ar ka nighè kuru ta ka a gbasi, ar se ka marfa-nighè kè, ka sise-woto kè, ka foro kè ; ar ka sura ta wala denengu la, ar ka tasA nda, ar ka doa- dG ngè; la-kara t'are fè. ar ma se ka la-kara kè. Samori a ma morhb tyi ar tarha Nanzara dugu ka safaiï-kè: a sira na Nan- zara nyà wolo; Nanzara mi o ar sigi-ra Gyoriba kwo, a sira na are nyà dyugu-kè. La do ra a ka baragi sewè ka a tyi Basami ra ka a fô Guvenè Blze ye: « Ni îiyini ka safari-kè e-ta dugu la; ni ùyini safari-kè- barha ar bo-ra e-la dugu la ar na u-da dugu la ar safari-kè. » A ka kardasi kè tugu ka a di Nebu ma. La do ra morhô saua na na Kofi-dugu ra, ar bô-ra Samori fè-so, ar kardasi la ka a di Nebu ma. .Morhù kele kyè-morhô-ba lo, a torho Dyabi ; morhô fila kà-mbere lo, a torho kele bè Karfala, a lorho kele bè Daba. Uaba mi o a bè numu-kyè, a bè lorhô-tigi
182KotyT-Kofi-dugu la. Alimama baragi bè ar buru ra[^MDX]. Ar dô na Kofi-dugu ra, ar ka a fô Nebu ye: « M va, ani-ya. » Nebu a ko: « Mba, ani-se. Mungo bè? » Arko: « Dya-tigi bè. Anuru masa-kyè, a bè Alimama Amirulmumcnina, a ka a fù aïii ye ko uni na va ka ko-ma-kè, a ïiyini ka ane ye ndyèri-ni bè. Ani bô-ra Kurunsa ra, anina na ya. » Nebu a ka a fô ara ye : « An 'ara n darha Basami ra, ni ara sigi Nanzara kù-ndigi burura. Kfl-ndigi asigi-ra Basami ra a se-ra na, a bô ni, an 'a ar ko-ma-kè. » Ar tarha ra Basami ra. Nanzara kù-ndigi a bè Basami ra a ka kyè de kiri a torbo Ivapi- tènu Brolo', a ka a fù a ye a soldasi ta, a sd ta, a tarha Samori fè- so ra ka ko-ma-kè. Kapitènu Brolo a uri ra Basami ra, ane Dyabi ni Karfala ni Daba ar tarha ra, ar dô na Kofi-dugu ra[^MDX]. Dyabi ka a fô a ye : « E kana tarha-ma tugu, sigi ya. Alimama ta dugu a gyu-tigè Gbwèke so ra; ane soldasi ye du ra Alimama la dugu la, Alimama a ka a me, a a gyale e kerè ïiyini, a-le a na ka kerè kè : fè mi a ma ni. » Kapitènu Brolo ka a fô : « N darha ka ara bila-sira an dô-na Gbwèke so ra; ni dô na ta, ni baragi di ara ma ar a ta ar tarha Ali- mama fè-so; ni kyè fila ta ni a di ara ma ya-la-kà, Kurubari ane Amadu Sura[^MDX]. Kurubari se ka MSnde-nga kâ mvô, Amadu Sura se ka Arabu kà mvô, a seu-ri-kè lô : ar se ka ane Alimama ko-ma-kè. Ar tarha Kurunsa ra. Ni-le n zigi-ra Kofi-dugu ra, ni Alimama kar- dasi konô. Ar kana myenè dyugu-kè. » Samori ka Kurubari ni Amadu Sura taka ara sigi a fè-so ra kya ni. Gale Nanzara a bè Ndenye-ra sigi ra* a ka soldasi fila tyi Ali- mama fè-so ra, Samori ka ara ta ka ara sigi a kya ni, a ka ara sû muso fila ra, soldasi kele muso kele na, soldasi kele muso kele na. Samori ka kara-morhô dô kiri, a ka a fô a ye a Kapitènu Brolo baragi kara-ngè; a ka kara-ngèa ba-na, Samori a fô : « Mune-kato
Nanzara kyè mi o a ka a fô a kardasi ra n ga Nanzara dari dugu de ra n zigi ta? la mi na n ga dugu do nyini, n d. a dan morhô dô fè, ni a dari Alla fè, ni a la. Mune-kato Nanzara kyè mi a ka a fô n» flvini Frtxu kyè dô a sigi-ra n goro-ya'? Ni ka baragi tyi nya Nebu fc n -a a fo ni sira Nanzaranya; Nanzara kele bè ya, ni sira aûyà. Mune°kato Nanzara kyè mi a bè nara m vè-so, ane soldas! a bè na ra? Ni a gyate Fràzi nyini ka n dawari; ar ka n-da sira t.gè nyà tere-be-ye ar nyini n-da sira tigèkini-moro-ye nya-la-kà : a to-ra sira fila, numa-moro-ye kele, tere-bô-ye kele; Alla ta dugu-koro a gyà. » A ka a fô te, a ka baragi di Kurubari ma, a ka a fô a ye : « Fè a bè kardasi mi na, n di a me; n di kardasi mi mna : a ta, i tarha ka a di Brolo ma tugu. » Kurubari ka kardasi dô ta ka a di Samori ma; Nanzara kyè a yele-ma ra Bïze ye Basami ra2, a-ta nya a bè kardasi mi na, a ka nyini Samori a-ta nya ye. Alimama ka kardasi mi ferè, aka a fô: « Ni ma Nanzara mi 15. » Ar kaa fô a ye : «Nanzara kyè mi a se-ra Basami ra. >» Alimama ka ara ûyini-nga, a ko : « Bïze tè a se-ra Basami ra? » Kurubari lo a ra, a ko: « Bïze a larha ra Frazi dugu ra, kù-tigi a sigi-ra Senegale' a dugu byè sigi, a Basami sigi nya-. la-ktt. » Sis* Samori ka ara nyini-nga, a ko: « Aluru ar bô-rami? ar bô- ra Senegale? Senegale kO-tigi a ka ar tyi ya? » Kurubari ko: « Yo. » Samori a urra sisà, a ka a fô : « N di nyini ko-ma-kè tugu; n di nyini ni Nanzara kyè mi lô a ka artyi ya : kerèni faniya le-kè a bô-ra tere-be-ura. Ni ka Nanzara kyè ngele lû, a bè kele : Bïze lo- a kele a ma fana. E kaa fô a larha ra Frazi dugu la, n di nyini ka Nanzara ko-ma me tugu. Ar sigi-ra ar fè-so ra, ni-le n zigi-ra m vè-so. » . A ka kara-morhô dô kiri. a torbo Osmana, a ka a fô a ye a baragi
184sewè; a ka seu-ri-kè, Samori ka baragi mi ta ka a di Kurubari ma. Kardasi mi na, a ka a fô Brolo ye a ti na. Kurubari ane Amadu Sura ar larha ra, ar dô na Kofi-dugu ra', ar ka kardasi di Kapilènu Brolo ma. Sisà Kapitènu Brolo ka a sol- dasi ta, a ka larha; soldasi byè ka Baule to, ar tembè ra gyemvye ra, ar larha ra Senegale. La dô ra Foruba Musa a bè Gimini ra, a ka a ye morhô tè ya sya-mà : morhô byè ar ma farha kerè na, Samori ka ara fire, wala ar borra ar ka tarha Gbeyïda-ra, \vala ar ka tarha Baule na. Morhô tè ya a sene kè : fè mi lomô Samori morhô-ru kôgo b'are ra. Foruba Mnsa a ka a ye, a ka baragi tyi Burama- fè, a ka a fô a ye : « Na e-la dugu la lugu, ane e-ta morhô byè na ya; e kana sira ni nyà : n di ye dimi; ane e-la morhô-ru e so kura io, a kya ni. » Burama a ka baragi tyi Foruba Musa ye, a ka a fô : « E bè gyô- ne? mune-kato i a fô ni : na ya, a : tarha ta? e Samori ta wuru lo, e kômbo e baba kwo; a ka koro dugo a be-na dugu ma, i a ta, i a tigè-tigè ka a domû : m bè ya, dya-tigi bè ya, n zigi ya; la mi na e uri ra e tè Gimini ra, ni tarha Gimini tugu. » Sisâ" Foruba Musa ka kardasi dô-gbrè kè, a ka a tyi Dala ye, a ka a fô Samori le a ka seu-ri-kè. Samori a ma seu-ri-kè, morhô byè ka a 10. A ka seu-ri-kè : « Xi bè Samori, amirulmumenina. » Samori ti a torho fù fyefyefye; a ko : « Ni bè Alimama, amirulmu- menina. » A ka seu-ri-kè : « Kulunèru bè sira na, Kpakibo bè sira na, Nanzara byè bè sira na; Foruba Musa kaara gbè a dô na Baule na. » Morhô byè kaa lû Foruba Musa a ka seu-ri-kè te, Samori ti kardasi kèa bè gyarha karako mi. Dala ka kardasi mi la ka a di .Nanzara kyè ma a bè Kofi-dugu ra », a ka a fô a ye : « I-lele se ra ani ra, kardasi mi e-talo. » Nanzara kyè mi ka kardasi vile ra. Sisà ye ka Kitara Sara kiri, ane Bàm- bara ni Gyula byè ar bè Tumodi ra, ye ka ara kiri ka a f ô : « Ar
ma a me? Samori bè arakiri ra, a ka a fô ar tarha aluru-ta dugu ratugu? ar ko di? » Kitara Sara a urra sisâ, a ka ko-ma gberè-ma, a ko : « Samori ka m va farha, a ka n na farha, a ka n dorho-kyè-u farha; m bè naforo-tigi nyà, a ka ni kè m bèfarha-ndè; m bè kù-ndigi ùyà, a ka ni kè m bè de ndorho-ni. I-lele, la mi na n dô na va, kôgo bè na, ye ka Iwo so na n domu-ni-kè; gye bè m varha ra, ye ka gbè so na m mi-li-kè ; fani tè m vè, ye ka delege so na ni a dô; ni bè farha- ndè, ye ka wari-ba so na n zàni-tigi ya; ni tè morhô e, ye ka ni kè m masa-kyè ya : n di morhô dô lô, ni e kele lô. La mi na i a fô ni ye tarha Gimini, ni e n darha; ye sigi ya, ni e n zigi ya. » Gyula byè ni Bàmbara byè ar ka a me, ar ka a fô : « Alakoso! tva-lo ! » Morhô dô ma tarha. ê La kele na', Anglezi ar bô-ra Dagbama ar ka nyini ka Gbona ta Sarangvè Mori fè, an 'aar ka kerè kè. Anglezi ar ti se ka kerè kè, morhô byè ka alô; ar se ka safari-kè gbanzà. Sarangyè Mori ka Anglezi soldasi farha sya-mà, a ka gbelè fila ta ar fè, a ka Anglezi kyè kele mina *, a ka a tyi a fa fè-so ra. Samori a gyùsu suma-na: a ma iNanzara dô mina ba, a ma se ka Fràzi dô mina fyefyefye. Fràzi-ru, ya dugo-na sira koro, ya se ka ara farha, ya ti se ka ara mna fyefyefye o; Anglezi-ru a tè kele. Samori ka yere-kè Anglezi kyè mi ma dyugu-kè, a ka a fô a ye: « Ani-kye, anu-are. » Anglezi ka a fô : « Mune-kato? » Samori ko o: « Ye ka gbelè fila so na kato, n g'i fwo anu-are. » Dô-ngiri-la- barha byè ar bè ta ane kù-ndigi byè ar bè ta ar ka yere-kè dyugu- kè. Anglezi kyè a yè ule ya karako aku-nzigi. Samori ka a fô a ye : « La bè sya-mà n ga nyini ka muso mi fwo a se-r'are ra : ar ka a fô ni kù-ndigi a se-r'are ra muso lo. La byè il ga kyira nyini, m ma a ye fyefyefye. Fèmilomù n gyiisu a sumiï- ni bè, Alla ka ye tyi ya, e bè kyira. » Samori ka kardasi kè a muso koro-ni fwo a se-ra Anglezi ra, a ka a di a ma; a ka fyè ba fila ta, sàni mugu b'a ra a fa-ra, a ka a
186di a ma, a ka a fô a ye : « Sye-ko a kwo, tarha e dugu la, kardasi mi ta ni fyè mi la ka a di kù-ndigi muso ma. » La kele na Nanzara kyè dô a b6-ra Ndenye-ra a du ra Botugu ral. S6-fa-ru ar bè Botugu ra ar borra ar tarha ra Ivurunsa ka a fô Samori ye : « Nanzara ar bè na ra. » Saraori a sira na, a ka Ivu- runsa to, a ka tarha Dawakala, a sigi-ra yi an 'a muso Sarangyè. La kele naFràzi-ruar bè Gyoriba kwo ar kaa fô Samori yeGbona aru-la lo, a a fô a-ta morhô-ru ye ar Gbona to. Kyè ngele bè Gbona na, a torho Suleymani, a sd-fa-ru sigi. Samori ka Sarangyè Mori kiri ka a fô a ye: « Tarha Gbona na ka a fô Suleymani e a bô-ra, a so to, n ga Fràzi sô a ra; ni koro-ni bè dyugu-kè, n di nyini ka kerè-kè tugu. » Sarangyè Mori a tarha ra, a ka Kapitènu Brolo bè sira ra a bè tarha-ma ra a tarha Gbona. Fè mi a kè ra ta, m ma a lô. Samori a fô Brolo a do na Gbona te-le-na, a ka marfa tye, marfa-tigi ar bè Gbona na ar ka marfa tye tugu, Sarangyè Mori a na na, a ka Suleymani dyema, ar ka Nanzara byè farha, ka soldasi farha. Fràzi ar a fô Sarangyè Mori yirra sô kà, ane Brolo ar bè tarha- ma ra sira ra, ar do na Gbona te-le-na, Sarangyè Mori ka Brolo farha, sd-fa-ru ka Nanzara-ru mameni, ar kaara byè farha[^MDX]. Ni-le n ga ko-ma dô-gbrè me; morhô-ru ar bè bô-ra Gbona na, ar ka afô te : Brolo ane Sarangyè Mori ar bè-na sira ra, ar kè-ra ndyèri e, soldasi e ane sd-fa ar kè-ra ndyèri e, ar byè bè tarha-ma radarha kele na. Ar dyigi-ra so ra ane Gbona a surô, ar sigi-ra darha-ra kele na. Sd-fa dô ka soldasi dô ye muso b'a fè, a ka a fô soldasi ye : « Muso mi n-da lo, a to a di ma. » Muso mi gyô-muso lo a borra sd-fa buru ra, soldasi ka a mina. Soldasi ka a fô : « E fana, e-ta lè. » A ka sd-fayeni, a ka a fô: « Kutuyuma ! » Sd-fa e a ka soldasi yeni ka a kiri : « Nanzara ta gyù! » A ka a fa yeni, kaa nayeni. Sisà soldasi barra sd-fa ra, ar ka bundu-ri-kè.
Soldasi byè a urra a na na kasoldasi dyema, sd-fa byè a urra a na na e, ar byè ka bundu-ri-kè. Nanzara ar bè la ra bô na, ar bè sundorho ra. Ar kunu-ra, ar bô-ra, Brolo ka koro-mà ta, aka sd-fa-ru bugo. Diiii do-na, morbô gbè-ma bè mi, morhô fi-ma bè mi, ar ma se ka a ye. Sisà sd-fa kele, Brolo kaa bugo, a ka marfa tyï ka Brolo bô; Nanzara dô- gbrè ka marfa tyi tugu, soldasi byè ane sd-fa byè ar bè marfa tyi ra; sd-fa o bè sya-mà soldasi ye, arka Nanzara farha, ar kasoldasi farha. Alla kele ka tyî lû. La kele na1 Nanzara kù-tigi a sigi-ra Basami ra* a ka Komflda" Nebu kiri a ka a fô a ye a tarha Alimama fè-so an'a a ko-ma-kè. Komûdà Nebu ane Nanzara kyè dô-gbrè' ar tembè-ra Kumwezi lu ra, ar do na Satama ra. Samori a bè Dawakala. La mi na a ka a me Nanzara bè nyini ra ka farha ka a fwo, a so fila ta ka ara tyi Satama ra ka ara di Nanzara ma. Sisà Nanzara fila do na Dawakala4. Samori ka a fô ara ye: « Ani-se, ani-se. » A ka ar buru mina. A ka a fô a-ta morhô ye ar nisi kele farha ka sorho di Nanzara ma ni soldasi ma ni doni-la- barha ma. A ka a me ko sise kiri a di Nanzara ye, a ka fyè ba ta sise kiri b'a ra a fa-ra, a ka a di ara ma; a ka darha ba ta fiya- la-kà, a ka nisi nono ta, a ka a kè darha ra, a ka darha fa, a ka a di ara ma. Katigi a ka gbène-mvyè-barha kiri, ka tigbenl-fô-barha kiri, ka muso kiri, ar ka dô-ngè. Katigi Samori dë-u, a bè kyeme tara, ar yirra sd kà, a na na; surigbulokerege b'ar fè, wari kyemïzi b'ar fè, sike delege b'ar fè, sike kursi b'ar fè, gbulo ule saura ba b'ar fè, sewè bè ar-ta bà-mvila kà a siri-ra sâni ra. Ar bè pà na gyona~ gyona, sisà ar lo ra, katigi ar borra tugu. Ar bè kumbô ra, ar bè marfa tye ra sa na.
188Katigi marfa-tigi nana, sd t'ar fè, ar bè wuru kele. Ar byè marfa b'ar fè karako Nanzara marfa a kya ni : Samori numu-kyè ar ka marfa mi kè. Ar bè tarha-ma ra karako Nanzara soldasi. Ara iiyà morho kele bè tarha-ma ra, a sura gbèni mvyè karako Nanzara. Katigi sofa ar na na ar yire sô kà, ar bè wuru kele : ar byè sô b'are fè. Ar byè tembè ra Nanzara nya na. La mi na ar ka tembè-ri ba, Alimama ka a fô Nanzara ye : « E ma a ye? n di se ka soldasi kè karako Nanzara e? » Nebu ka a fô: « E tyï fô : e-ta soldasi kya ni, e-ta marfa kya ni. Anuru-ta soldasi o a kya ni ye-ta ye, ar sya ye-taye; ani e, gbelè bè ani fè sya-mà. E kerè-kè lugu, a ma ni : Fràzi ar sigi-ra numa- moro-ye, ar sigi-ra kini-moro-ye, ar sigi-ra tere-be-ye; Anglezi e ar sigi-ra tere-bô-ye : e ti se ka bori tugu. » Sisà Samori ka yere-kè gberè-ma, a ko : « N di se ka bori ka tembè Fràzi darha ra, a bè te; sira mi a bè tere-bô-ye, a bè m vè la byè. Anglezi muni bè? ar li se ka marfa mina ar buru ra. M bè sira na Fràzi nyà; Anglezi e, ni nyini ka mina farha, ni nyini ka kerè kè Anglezi ra, a bè kele. » A ka a fô te, a ka da-gye syeri dugu ma.' Kù-ndigi byè ar bè ta ar ka a fô : « Alimama ka tyî fô. » Nebu ka a fô : « Mune-kato e ti nyini ka ane ni e kardasi la? Nanzara ar dugu kele ta a bô, ar i sô a ra, dugu mi ye-ta lo, Nan- zara ti tarha ta. » Alimama ko o : « Ni sigi-ra dugu kele na, ni a kè di? Konô-u ar bè sigi-ra la byè yiri kele kà? » A ma nyini ka kar- dasi la. A ka a fô Nebu ye : « La mi na Nanzara ar ka marfa kyeme di ma, ka gbelè ni-ma kele di ma, ni a lù ane ni ar dyèri-ni bè, ni kardasi la. Tarha i a fô Guvenè ye. » A muso Sarangyè a ko : « M va ka tyî fô. » •Alimama ka Dyabi kiri ka baragi di.a ma ka a fô a ye : « E ka Basami sira 10, ane Nanzara kyè mi tarha, e Guvenè fwo, e baragi mi di a ma. » Nanzara ar uri ra ar tarha ra; an 'ara Dyabi tarha ra. Alimama ka nisi kyè mughà ni tà nda, a ka nisi muso mughà ni tà nda, a ka Nanzara so are ra, a ka a fô : « Sorho bè aluru-ta N
fè, nono bè aluru-ta fè sira ra. » A ka sd fila la nya-la-ka" ka ara di ara ma; a-lele ka Nanzara bila-sira, ar do na kwo ra a bè Da- wakala kwo, a lo ra, a ka ar buru mina, a ka a fô ara ye : « Alla mànzi i ra'! » XII. — Nanzara Samori mina. La mi na Nanzara ar ka a me Samori ka maria dari kyeme kele, a ka gbelè dari kele, ar ka a fo : « A nyini ka kerè kè tugu ; a ma nyini ka kerè kè, a ti maria nyini, a ti gbelè nyini. » Ar ka a fô: « Arawan darba ka a mina; ani ka a mina, kerè byè ba-na. » Sisfï Fràzi-ru bô-ra Guru-nga dugu la, ar ka Kumwezi tigè, ar dô na Kû na[^MDX]. Ar bè Nanzara kyè fila gbànziï ', soldasi t'are fè sya- ma\ Samori ka a me, a ka marfa-tigi sya-mà ndyi, gbelè fila mi o a ka a la Aiiglezi fè a b'are fè; sd-fa-ru dô na Kû ngoro4, ar ka so mameni, la byè ar ka marfa tyi, ar ka gbelè tyi, la là ni nani ar ka marfa tyi. Gye tè Nanzara fè, ar ma se ka bô-ra Kù na sd-fa-ru a bè ya lomô, gye b'ara farha ra gberè-ma. Sarangyè Mori ka a fô: « Ni nyini ka Nanzara dawari. » Sd-fa-ru delege b'a fè ane Nanzara soldasi ar-ta delege kele-ni bè. Sarangyè Mori ka ara kiri ka a fô ara ye ar yire fara kà a bè la a gyà"; ar yirra, ar ka ngyô-ngyô nda Fràzi la ngyô-ngyô lo, ar ka a si ri koro-ma na a gyà, ar ka koro-mà gbà dugu ma. Nanzara ar ka ngyô-ngyô ye, ar ka a gyate Nanzara dô-gbrè ar bè na ra, ar ka a fô soldasi ye : « Ar kana marfa tyi lugu. » Soldasi ka a fô: « Nanzara lè, sd-fa lo; Nanzara lo, Sarangyè Mori a marfa tyi are ra. » Sisà Nanzara ka a f b : « Ar marfa tyi tugu. » Ula ra, kondo na ra sya-mà, nènè bè fyè-na wolo. Nanzara soldasi ko : « Kondo bè na ra, Nanzara bè na ra c, ar bè kondo gbèra. »
190Nanzara bè na ra tyâ, ar bè bô-ra tere-bô-ye \ ar ka kerè kè dyugu-kè, ar ka sd-fa byè gbè, ar ka Sarangyè Mori gbè, ar du ra Kù na. Nanzara mi e ar bè Kfl na, ane soldasi, ar byè kumbô ra, ar ka a fô [^MDX]. « Tabarakalla ! ani se ka gye mi ! » Sarangyè Mori a borra, a dô na Dawakala, a ka a fô Samori ye: « Nanzara ar du ra Kfl na ar bè sya-mà, sisà ar na ya ar dô Gimini ra. » Samori a uri ra sisà, a ka muso byè la, a ka a fè mbyè la, ka gbelè fila ta, ka a dè mbyè ta, ar byè bori ra Bani koro dua kele na ar a kiri Bando-ra. A dô na ta, alimama ka a fô : « N di nyini ka bori tugu, ni bè koro dyugu-kè, ni nyini ka sigi ya : Nanzara na ya, ani ara konô ka marfa tyi; la mi na n-da mugu byè a ngyene- na, ni ni-re farha. » Sis5 a ka gyasa gbà, a ka danda lo, a ka a fô: « So mi n-da so lo, ni a kiri Bori-ba-na, ndi nyini ka bori tugu wolo. » Nanzara" a bô-ra Kfl na, a do na Gimini ra, a ka sd-fa byè gbè ar bori ra ka tarha Bori-ba-na. S6-fa-ru mi o ar sigi-ra Gbwèkè so koro, ar borra ïiya-la-kà. Tô- u ar ma nvini ka ara to ar tarha, ane sd-fa-ru ar ka bundu-ri-kè[^MDX]. Tô nzya-mà bori ra, ar dona Kofi-dugu ra, ar dami-na, ar ka a fô Komàdà ye* : « E ma a ye? Trosoko bè na ra ka kerè kè. » Kofi- dugu Nanzara ka a gyate Samori bè na ra Baule na, a ka kyira tyi sisa" Tumodi ra a a fô Komàda" Nebu : « Samori bè na ra. » Nebu ka soldasi la, a ka tarha-ma gyona-gyona, a dô na Kofi-dugu ra, a ka a fô ani ye : « Yiri byè ar bè n-da bô ngoro, ar tarha ka a tigè; Samori a na ya, ni nyini ka n ze ka a ye, am marfa tyi. » Soldasi dô bè ya a suru, a torho bè Baba Kamara. Nebu ka a kiri ka a fô a ye : « Tarha ka korosi ka a ferè. » Baba Kamara a tarha ra, a ferè-ri-kè kpa, a ma fôndô ye ; a dô na Gbwèke so ra, morhô-ru ar ka a fô a ye : « Sû-fa-ru byè a urra a tarha ra, Nan-
zara lomô ar du ra Gimini la. » A sye ra a kwo a na na Kofi-dugu, aka a fô Nanzara ye. Anuru le ani Ua a me, Nanzara ka Samori gbè a bô-ra Gimini la, ani ka a me, ani gyiisu suma-nadyugu-kè. Morhô byè dô-ngiri la so ra, morhô byè dô-ngè, morhh byè a fô : « Tabarakalla! » Alkurana-tigi dô ar a kiri Kara-morhô Mori-ba a ka a fô ani ye: « A bvè arawan darba syeri-bolô na ka syeri-kè. » Morhô bvè tarba ra sisa, ar sye ri ra, ar ka a fô : « Barika! barika! » La ngberè ani ka a me Nanzara' ar ka Sikaso mina, ar ka Ba- bemba farha. Samori le a ka a me, a sira na dyugu-kè, a yire-yire dyugu-kè, a ka a fô : « Nanzara ka a kè di? Ni-le n zigi-ra sa" rtgele Sikaso te-le-na, n zigi-ra ta kari word-mvla ko fila ane la word- mvla ko fila, m ma se ka so mina; Nanzara sigi-ra la word-mvla ko fila gbàzà, ar ka a mina. La mi na ar na ya, n ze ka a kè di? Danda ba saiia bè Sikaso ra, ar bè bago danda, ar bè gberè-ma: gyasa fitini bè ya, a bè kele. » Sisâa ka muso fa, ka sani ta, ka mugu ta, ka fè mbyè ta, a kaa de-iigyè-u kiri, a ka a fô : « Arawam bori! » Sarangyè Mori ka a fô : « M va, e ma a fô e ya kiri Bori-ba-na? » Samori ka a fô : « Uri, arawam boril » Ar ka gbelè ngele ta, ar ka a to ka a do ba ra, ar ma se ka an 'a tarha wolo. A byè bori ra tu ra a bè Wuro-dugu kwo; morhô-u sigi-ra ta ar ara kiri Guro-Gyula, ar torho iii-ma bè Koro, ar morhô domQ. Samori ka Kyè-morhô Bilali kiri ka a fô a ye : « E to-ra kwo, la mi na Nanzara do na ya, i ara lo. » Kyè-morhô sigi-ra Bani koro, dua kele na ar a kiri Kyemu. La mi na a ka a me Nanzara kyè mi a ka Sikaso mina a bè na ra, a ka gyasa kyene a borra', a tarha ra dua gberè na, a ka gyasa dô-gbrè kè. A borra gyona-gyona, sd- fa-ru ar ma ar lui nzoro ka two domù. Diùi do-na, Kyè-morhô Bilali ka Nanzara me ar bè na ra, a ka gyasa kyene sisà, a borra tugu ; Nanzara ar na na, ar ka muso s va-mà mina, ka sd sya-mî mina.
192Samori morhô-ru ar bè tu ra ar sige-ra dyugu-kè., Ar ma se ka ar-la sd-ru sigi, sd byè ar fari è dimi, ar ma se ka kende-ra; morhô- ru, fôndô tè yi ar a doinù. Ar bè borra sya-mà, ar ka tarha Nan- zara soro na, Nanzara bè Mau-iiga dugu la[^MDX]. Morbô byè ar to ra kwo, Koro ar ka ara mina ka ara domù. La mi na Samori ka baragi la ka a tyi Nanzara kyè mi ye a bè Mau-nga dugu la', a ka a fô a nyini ka tarha Nanzara soro na. Nanzara' ka a fô a-ta dè Muktaro ane a-fa de Sarangyè Mori a ara ta ka ara di Nanzara ma. Samori ka a fô : « Fè mi ma di ni. » Sisà a ka nyini ka bori lugu ka tarha tere-bô-ye Naswara fi-ma dugu la. Sinya kele, Nanzara bè bô-ra Konià na4 ; la mi na Samori morhô-ru ar ka gyii-tigè ka ba dô5 tigè a bè yi, Nanzara na na, ar ka morhô mina a bè sya-mà a tembè ra wuru mughà na, ar ka marfa mina a bè sya-mà a tembè ra wuru 15 na. ar ka mughu sya- mà mina; ar ka Foruba Musa mina, ar ka Kyè-morhô Bilali farha6. La dô ra sorho-ma morhô kele a bè bô-ra Wuro-dugu la a dô na Kofi-dugu, a ka a fô aïii ye : « Nanzara ka Alimama mina. » Ani a gyate a tè te. A ka a fô : « A bè te; Nanzara ar bô-ra Konià na, ar dô na Koro dugu la7, ar ka Samori mina, ar ka Sarangyè Mori mina, ar ka Muktaro mina, ar ka Mori Fimamina, ar ka Ali- mama muso byè mina, ar ka gbelè kele mina, ka marfa mina, ka mugu mina, ka sd mina, ka nisi mina, ka sàni mina sya-mà nzya- mà. Marfa bè yi ar sya dyugu-kè, Nanzara ma se ka an 'ara tarha, ar ka a ngyene[^MDX]. » Katigi ani ka a lô, fè mi a bè te kya ni ; morhô-ru ka a fô ani ye i. ATouba.
Nanzara ar ma Samori farha, ar ka a ta ka a sigi dua ra a gyä dyugu-kè, a bè gyemvye kwo ra[^MDX]. Nanzara ka ani byè kiri ka a loani ye : « SisflSamori tè ya tugu, Samori a ba-na. Ar se ka tarha Gimini lugu, ka so kura lo, ka sene kè : morho do ti kerè kè tugu. » Ani ka a me. ani ka a lõ Nanzara ar gbrè morhö byè ye; Alla kele a gbrè Nanzara ye Alimama Samori ko-ma a ba-na. Al-hamdu IVlâhi rabbi 'lâlamina[^MDX].
Footnotes
-
Le début de ce récit est en arabe et veut dire : « Au nom de Dieu le Clément, le Miséricordieux. Louange a Dieu le maître des mondes. Que Dieu binisse notre seigneur Mohammed et sa famille et leur donne le salut! » ↩